Grace and Truth

This website is under construction !

Search in "Uzbek":

Home -- Uzbek -- 04. Sira -- 11 The Last Year of MUHAMMAD -- (632 A.D.)

This page in: -- Chinese -- English -- French -- German -- Indonesian -- Portuguese -- Russian -- UZBEK

Previous book

04. IBN XISHAMNING “SIRA”SIGA BINOAN MUHAMMADNING HAYOTI

11 - MUHAMMADNING So'nggi Yillari -- (mil.632 yil)

Muhammadning so'nggi haj ziyorati va keyingi harbiy yurishlar (m.632 yil, martdan oldin va keyin) - Muhammadning oxirgi kunlari, uning o'limi va ko'milishi (632 yil iyun)


11.02 -- Muhammadning so'nggi haj ziyorati va keyingi harbiy yurishlar (m.632 yil, martdan oldin va keyin)

11.01 -- MUHAMMADNING So'nggi Yillari -- (mil.632 yil))

Ibn Ishoq Muhammadning sharhiga asosan (767 yilda o’lgan) Abd al’-Malik Ibn Xisham (834 yilda o’lgan) bosib chiqardi.

Arab tilidagi asl tilidanIngliz tiliga Alfred Guillam tarjima qilgan.

Abdul’masih va Salam Falaklar ma’lumotlarni to’plashgan

11.02 -- Muhammadning so'nggi haj ziyorati va keyingi harbiy yurishlar (m.632 yil, martdan oldin va keyin)

Zulqa’da (11-oy) oyida Muhammad haj ziyoratiga tayyorgarlik ko'rdi va odamlarga tayyorgarlik ko'rishni buyurdi. Payg’ambarning xotini Oysha, zulqa’da (11-oy) oyining yakunlanishiga yana besh kun qolganida, uni hajga ketgani haqida aytib berdi. Muhammad, Abu Dujan as-Saidini Madina ustudan bosh qilib tayinladi. “Na Muhammad, na boshqa hech kim Sarifga yetib borgunlariga qadar hajdan boshqa hech narsa haqida gapirmadilar. Muhammad o’zi bilan qurbonlik hayvonlarini oldi, ba'zi hurmatli insonlar ham shunday qildilar. Muqaddas joylarga tashrif buyurib, u odamlarga qurbonlik hayvonlarini olib kelganlardan tashqari, ziyorat kiyimlarini yechib tashlashni buyurdi. Muhammad meni oldimga kirganida o'sha kuni, men nopok bo’lgan edim. U so’radi: “Seni nima bezovta qilmoqda, Oysha? Sen nopokmisan?” Men javob berdim: “Ha. Allohga qasamki, bu yil siz bilan birga bormasligim yashiroq edi!” Muhammad menga javob berdi: “Bunday aytma! Sen boshqa ziyoratchilar qilgan barcha ishlarini bajara olasan, faqat Ka'ba atrofida aylanish mumkin emas”. Keyin Muhammad Makkaga kirdi. Qurbonlik hayvonlarini o’zi bilan olib kelmagan har bir kishi, shu jumladan xotinlari, ziyorat kiyimlarini yechib tashladilar.

* Islomda, yahudiylikda bo'lgani kabi, hayz paytida ayol nopok hisoblanadi va ibodat qilishda ishtirok eta olmaydi. Islom bu narsani insonning ruhiy pokligiga ta'sir qilmaydigan biologik jarayon ekanligini tan olmaydi.

Menga qurbonlik kuni chodirimga juda ko'p mol go’shti olib kelishdi. Men so’radim: “Bu nima?” Menga javob berishdi: “Muhammad o’z xotinlari uchun qurbonlik qildi”. Tosh otish kechasida* Muhammad meni oldimga akam Abd ar-Rahmonni yubordi, u menga Tanimdan men qoldirib ketgan barcha ziyoratgohlarni ziyorat qilishga ruxsat berdi”. Muhammadning boshqa xotini Hafsa aytdi: “Muhammad o'z xotinlariga ziyoratgohdan keyin ziyorat kiyimlarini yechib tashlashni buyurganida, biz undan so'radik: “Sen ham xuddi shunday qilishingga nima to'sqinlik qilyapdi?” U javob berdi: “Men qurbonlik hayvonlarini olib keldim va sochlarimni o’rim qilim o’rib olganman. Men o’z qurbonlik hayvonlarini so’yganimdan keyin men ziyorat kiyimlarimni yechib tashlashim mumkin”.

* Haj vaqtida toshlarni otish majburiy emas edi va bu islomgacha bo'lgan davrlardan kelib chiqgan edi. Payg'ambarning odatiga ko'ra, qurbonlik kunidan bir kun o'tib, ziyoratchilar shaytonni toshbo'ron qilish uchun Minaga boradilar. Bu marosim bilan ular ramziy ravishda har qanday yovuzlikdan nafratlanishgnini ko’rsarishadi va shu bilan birga, ular Islomning shaytoniy ruhini bostirishga harakat qilishadi, bu o'z navbatida dajjolga asoslangan.

11.02.1 -- Alini Muhammad bilan uchrashuvi

Abdallah ibn Abu Najih menga, Muhammad Alini Najronga yuborganini aytdi. Ali Makkada Muhammadni uchratdi va u ham haj kiyimida kiyingan edi. Ali, Muhammadning qizi Fotimani oldiga kelganida, u uni allaqachon ziyorat kiyimlarini echib, poklaganini ko'rdi. U undan so'radi: “Allohning rasulining qiziga nima bo’ldi?” U javob berdi: “Muhammad bizga ziyoratni yakunlaganimizdan keyin, ziyorat kiyimlarini yechib tashlashni buyurdi, shuning uchun biz bu kiyimlarni yechib tashladik”. Keyin u Muhammadning oldiga bordi. U o’z safari haqida gapirishni tugatganida, Muhammad unga buyruq berdi: “Borib, Ka'ba atrofida aylanishni yakunla, so’ng o’z ziyorat kiyimlaringni do'stlaring kabi, yechib tashla”. Ali unga javob berdi: “Men sen kabi allaqachon poklanganman”. Muhammad takrorladi: “Borib, o’z ziyorat kiyimlaringni do'stlaring kabi, yechib tashla!” So’ng Ali aytdi: “Ey Allohning rasuli, qachonki haj ziyorat kiyimlarini kiyganimda, men bunday qasam ichdim: “Alloh, men O’z payg'ambaring, quling va elching Muhammad singari o'zimni Senga bag'ishlayman!” Muhammad undan qurbonlik hayvonlarni olib kelganligi haqida so'radi. Ali "yo'q" deb javob berdi va keyin u unga o’z hayvonlaridan bir nechtasini berdi. Ali haj ziyorati tugaguniga qadar ziyorat kiyimida qoldi. Muhammad ikkalasi uchun qurbonlik qilinadigan hayvonlarni so'ydi.**

* "Najran", Makkadan taxminan 640 km janubi-sharqida joylashgan va Yamanning shimoliy qismi bilan chegaradosh.
** Ajablanarlisi shundaki, Islom hajga qurbonlik marosimini kiritdi va shu bilan uni qutqarilish bilan bog'liq bo'lgan hamma narsadan mahrum qildi. Islom, o'rniga qurbonlik qilish imkoniyatini rad etadi va shu bilan butun dunyodagi gunohlari uchun Xudoning Qo'zisi sifatida Masihni qutqarish qurbonligini istisno qiladi. Islomdagi qurbonlik ‘ozining asosiy ma'nosidan mahrum va bu Islomning mohiyatini, halok bo’layotgan gunohkorlarga najot bermaydigan bo'sh din sifatida namoyon qiladi.

Ali, Makkada Muhammad bilan uchrashish uchun Yamandan qaytib kelganida o’z do'stlaridan birini qo'shinlarni qo'mondon qilib qo'ydi. Bu kishi, Ali o’zi bilan birga olib yuradigan shkafga kirib, u yerdan kiyimlar olib, o’z odamlarining barchasiga tarqatdi. U shaharga kelganida, Ali uni kutib olish uchun chiqdi. Odamlarda kiyimlarini ko'rgach, u qichqirdi: “Holingga voy! Bu nimani anglatadi?” Do'sti unga javob berdi: “Men ularni odamlar oldida yaxshi ko'rinish uchun kiyintirdim”. Ali qichqirdi: “Holingga voy! Muhammadning oldida shunday ko'rinmasliklari uchun, bu kiyimlarni ulardan echib ol!” U odamlardan kiyimlarni olib, ularni shkafga qaytarib joylashtirib qo'ydi. Jangchilar ushbu sabab bilan o’z noroziligini yashirmadilar. Ular Ali haqida shikoyat qila boshladilar, keyin Muhammad minbarda paydo bo'ldi va men uning so'zlarini eshitdim: “Ey odamlar! Alidan shikoyat qilmanglar! Allohga qasamki, Allohning dinida bu qadar samimiy va qat'iy bo'lgan boshqa hech kim topilmaydi!”

11.02.2 -- Muhammadning so’ngi haj ziyoratidagi va’zi (632 yil mart)

Ushbu ziyorat davomida Muhammad odamlarga muqaddas urf-odatlar va ziyorat marosimlarini ko'rsatdi va ularga boshqa ba'zi savollarni tushuntirib beradigan va'z qildi. Allohni ulug'lab, Unga ta'zim qilib, u dedi: “Ey odamlar! Mening so'zlarimni tinglang, zero men yana shu yerda siz bilan uchrashamanmi, bilmayman. Ey odamlar! Xudoyingiz bilan uchrashguningizcha o’z mol-mulkingiz va qoningizni muqaddas saqlang*, chunki bu kun va bu oy siz uchun muqaddasdir; axir, bir kuni siz Xudoyingiz bilan uchrashasiz va U sizdan qilgan ishlaringiz haqida so'raydi.**

* Islomda "muqaddas" Muqaddas kitobda bo'lgani kabi, "toza, beg'ubor" emas, balki "ajratilgan", "daxlsiz" va "taqiqlangan" degan ma'noni anglatadi.
** Kelajakdagi sudda Alloh musulmonlarning niyatlari va e'tiqodlari haqida emas, balki ularning ishlari haqida so'raydi. Masihiylar ham Masih bizning ishlarimiz orqali bizni hukm qiladigan oxirgi sudga ishonadilar (Matto 25:31-46), ammo farq shundaki, Iso O’z qoni bilan Unga ishongan barchani – O’zi pokladi va O’z jamoatini oqladi, islomda esa Xudo bilan yarashish yo’q. Shuning uchun barcha musulmonlar sudda aybdor deb topiladi. Hatto o'zlarining qonunlari - Shariat ham ularni qoralaydi va o'zlarining xatti-harakatlaridagi barcha kamchiliklarni ochib beradi, asosan tashqi ibodat qoidalariga rioya qilish, masjidlar qurish va xayriya ishlari. Islom, Muqaddas Ruh mevalarini bilmaydi, faqat bu mevalar Xudoning sudida tan olinadi va mukofotlanadi. Bular muhabbat, sevinch, xotirjamlik, sabr–toqat, mehribonlik, ezgulik, ishonch, muloyimlik va o‘zini tuta bilishdir (Galatiyaliklarga 5:22-23).

Sizga hamma narsani tushuntirdim. Sizga biron bir narsa ishonib topshirilgan bo’lsa, har kim uni qaytarib berishi kerak. Har qanday sug'urta taqiqlangan, ammo sizning sarmoyangiz sizniki bo’lib qoladi. Hech kimga zulm qilma va shunda senga ham zulm qilmaydi. Alloh sudxo'rlik bo'lmasligi kerak*, deb qaror qildi va Abbos ibn Abd al-Muttalibning barcha foizlari bekor qilinadi.

* Islomda sudho’rlik taqiqlangan. Buning o'rniga, qarz beruvchilar qarzdorning oilaviy va tijorat sirlari haqida ma'lumotga ega bo'lish orqali qarzdorlar bilan ularning daromadlari va zararlarini baham ko'rishadi.

Bundan tashqari, butparastlik paytida to'kilgan qon uchun qasos olinmasligi kerak.* Qasos olmaslik kerak bo'lgan birinchi qon - bu ibn Robia ibn Xaris ibn Abd al-Muttalibning qonidir. U, Banu Lays qabilasida tarbiyalangan va uni Xuzayl qabilasidan bo’lgan odamlar tomonidan o'ldirilgan. Bu butparastlikdan beri birinchi qondir, buning uchun qasos bo'lmaydi.

* Islomda butparastlik davrida sodir etilgan jinoyatlar uchun qasos bekor qilindi, ammo Muhammadning kelishidan keyin qasos olish imkoniyati bekor qilinmadi. Qasos qonuni shariatda hali ham amalda qolmoqda.

Tinglang, odamlar! Shayton bu mamlakatda bir kun kelib unga yana sajda qilishlariga umidini yo'qotmoqda. Agar siz boshqa masalalarda unga itoat qilsangiz, u sizning ishingizning yomonligidan mamnun bo'ladi. Shuning uchun o’z imoningiz tufayli undan ehtiyot bo'ling!

Ey odamlar! Muqaddas oylarni ko'chirish - bu keyingi imonsiz xatti-harakati bo'lib, unda imonsizlar adashadilar. Alloh tomonidan muqaddas qilingan oylar sonini to'ldirish uchun ular bitta oyni, bir yili muqaddas emas va boshqa yili esa muqaddas deb e'lon qiladilar.* Ular Alloh muqaddas qilgan narsalarni harom qiladilar va Alloh muqaddas qilgan narsalarni muqaddas qiladilar. Vaqt o'z o’zgaruvchanligini tugatdi va Alloh osmon va yerni yaratganida qanday bo’lgan bo’lsa, shunday davom etmoqda. Alloh oylarining soni o'n ikkita, ulardan to'rttasi muqaddas: uchtasi ketma-ket, keyingisi, jumodus soniy (6 oy) va Sha’bon (8 oy) o'rtasidagi Rajab (7 oy) oyi.

* Muhammad yangi yilini joriy etishni tanqid qildi. U imonsizlar ba’zi oylarni yangi yil ichida yomon, boshqa oylarni esa oddiy yilda muqaddas deb e'lon qilgan deb o'yladi. Shuning uchun Islom quyosh yilidan taxminan 11 kun farq qiladigan oy taqvimidan foydalanadi.

Ey insonlar! Sizning xotinlaringiz uchun huquqga egasiz va ular esa siz uchun huquqqa egadirlar. Siz ulardan sizning to'shagingizni, sizga qarshi bo'lgan hech kim bilan baham ko'rmasliklarini va ular zohiriy zino qilmasliklarini talab qilishingiz mumkin. Agar ular buni qilsalar, Alloh ular bilan to'shakingizni bo’lishmaslikka va ularni mo"tadil jazo bilan jazolashga imkon beradi. Agar ular to'xtatsa, siz ularni yaxshi oziq-ovqat va kiyim bilan ta'minlashingiz kerak. Ayollarga yaxshi munosabatda bo'ling, chunki ular sizning yordamchilaringiz va hech qanday yutuqlarga qodir emaslar. Siz ularni Allohdan ishonib topshirilgan mulk sifatida oldingiz va o’zingizning dindor nutqlaringiz orqali ularni qo'lga kiritdingiz”.*

* Islomda ayollar ko'pincha erkaklar mulki hisoblanadi. Albatta, ayol qul emas, lekin u faqat insonning yarim qiymatiga ega. Sudda ikki ayolning guvohligi bir erkakning guvohligiga tengdir (Baqara surasi 2:282). Bundan tashqari, agar u unga itoatsizlikda gumon qilsa, er xotinini jazolash huquqiga ega (Niso 4:34).

Mening so'zlarimni tinglang, ey odamlar! Men vazifamni bajardim va siz hech qachon yo'ldan chiqib ketmaydigan, buyuk bir narsa qoldirdim: aniq ko'rsatma, bu Allohning kitobi va payg'ambarning misoli.*

* Qur'on va sunna (Muhammadning misoli) shariatning ikkita asosiy manbaidir.

Ey odamlar! So'zlarimni tinglang va ularga quloq soling! Bilingki, har bir musulmon musulmonning birodari. Barcha musulmonlar og’a-inidirlar. Hech kim o’z birodarini hech narsasini olmasligi kerak, faqat u unga o'z ixtiyoriga binoan berishi kerak. Bir-biringizni xafa qilmang!

Alloh, axir men o'z vazifamni to'liq bajarmadimmi?”

Xalq javob berishdi: “Ey Alloh bajardi!” Muhammad shunday deb xitob qildi: “Alloh, ularning so'zlariga guvoh bo'l!”*

* Muhammadning so'nggi haj ziyoratidagi so'nggi buyuk nutqi musulmonlar uchun hech qanday va'da bermadi: na najot, na kechirim, na kuch haqida. U faqat qonunlar, huquqlar, majburiyatlar, buyruq va taqiqlarni yanada ko'proq tasdiqladi. Muhammad dinning ahamiyatsiz va yuzaki tomonlari haqida va'z qilib, musulmonlarni ichki bo'shliq va umidsizlik bilan qoldirdi. Islom faqat bitta Isoda mavjud bo'lgan Xudoning inoyatidan mahrum bo'lgan "qonun ostidagi din" bo'lib qolmoqda (Yuhanno 1:17)..

Muhammadning so'zlarini Araf tog'ida xalqqa baland ovoz bilan e'lon qilgan kishi Rabia ibn Umayya ibn Xalaf edi. Muhammad unga dedi: “Ayt: Ey odamlar! Muhammad, hozir qaysi oy ekanligini bilasizlarmi, deb so'rayapdi”. Rabia bu so'zlarni takrorladi va odamlar unga javob berib deyishdi: “Xozir muqaddas oy!” Keyin Muhammad dedi: “Ayt: Ey odamlar!” Siz Rabbingiz bilan uchrashmaguningizcha, bu oy muqaddas bo'lgani kabi Alloh sizning qoningizni va mol-mulkingizni muqaddas qildi. Muhammad davom etdi: “Ayt: Ey odamlar! Muhammad bu qaysi mamlakat ekanligini bilasizlarmi, deb so'rayapdi”. Rabia bu so'zlarni baland ovoz bilan baqirdi va odamlar javob berishdi: “Bu taqiqlangan va ajratilgan mamlakatdir”. So’ng Muhammad dedi: “Ayt: “Alloh xuddi bu yer muqaddas bo'lgani kabi, Rabbingiz bilan uchrashguningizcha sizning qoningizni va mol-mulkingizni muqaddas qildi”. Keyin u dedi: “Ayt: Ey odamlar! Allohning rasuli, hozir qanday kun ekanligini bilasizlarmi, so’rayapdi”. Rabia bu so'zlarni takrorladi va odamlar javob berdilar: “Hozir haj ziyoratchilarining buyuk bayrami kuni!” Shunda u davom etdi: “Alloh shu kun kabi, sizning mol-mulkingizni va qoningizni muqaddas qiladi”.

Amr ibn Xaraja shunday dedi: “Attab ibn Usayd, Muhammad Arafa tog'ida bo'lganida, meni Muhammadning oldiga jo'natdi. Men unga yaqinlashib, tuyasining ostiga turdim, shunda uni so’lagi mening boshimga tushdi. Keyin men uning nima deganini eshitdim: “Ey odamlar! Alloh har kimga unga kerak bo'lgan narsalarni tayinladi. Merosdan voz kechish vasiyati – noqonuniydir. Barcha bolalar er-xotinlik yotog’iga tegishli, zinokorlar toshbo'ron qilinishi kerak”.* Kimki birovning otasiga yoki boshqa birovning qarindoshiga da'vo qilsa - unga Allohning, farishtalarning va hamma odamlarning la'nati tushadi. Alloh undan qancha katta bo'lsa ham, unga tovon qabul qilmaydi”.

* Agar barcha zinokorlar toshbo'ron qilingan bo'lsa, aksariyat odamlar o'ldirilardi! Islom qonuni musulmonlarni ikkiyuzlamachilikka o'rgatadi.
Iso aytdi: “Agar siz ayolga shahvat bilan qarasangiz, xayolingizda u bilan zino qilgan bo‘lasiz” (Matto 5:28).
Iso zino qilganda ushlab olingan ayolning ayblovchilariga qarshi chiqdi: “Sizning orangizda kim begunoh bo‘lsa, o‘sha birinchi bo‘lib ayolga tosh otsin.” (Yuhanno 8:3-11).

Abdallah ibn Abu Najih aytishicha, Muhammad Arafa tog'ida turganida, u shunday dedi: “Bu balandlik, u turgan tog'ga va butun Arafa tog'iga tegishli balandlikdir”. Ertalab Muzdalifaning Kuzax tepaligida turganida u shunday dedi: “Bu men turgan joy va barcha Muzdalif - balandlikdir”. U o'z hayvonlarini Minada qurbonlik qilish joyiga so’yganida, u shunday dedi: “Bu qurbonlik joyi va butun Mina – bu joy qurbonlik joyidir”.

Muhammad hajni yakunlab, odamlarga marosimlarni ko'rsatdi, ularga ilohiy haj tartib-qoidalarni yuksakligi, tosh otish, Ka'ba atrofida aylanish, shuningdek, haj paytida ruxsat etilgan narsalar va taqiqlangan narsalar haqida o'rgatdi. Bu Muhammadning so'nggi ziyorati bo'lgani uchun "ta'lim va ajralish ziyorati" edi.

11.02.3 -- Keyingi vazifalar va harbiy yurishlar (632 yil iyun-iyul oylari)

Keyin Muhammad Madinaga qaytib keldi. U yerda zulhijja (12chi oy) oyining qolgan qismini, shuningdek, muharram (1chi oy) va safar (2chi oy) oylarini o'tkazdi va u Suriyaga ekspeditsiyaga tayyorgarlik ko'rishni buyurdi. U o’zining ozod qilingan quli Zayd o'g'li Usamani qo'shin boshlig'i etib tayinladi va unga otliqlarni Balka* va Darum tumanlariga olib borishni buyurdi. Odamlar qurollandilar va ko'chmanchilarning oqsoqollari tezda Usamni atrofida to'plandilar.

* “Balka” – O'lik dengizdan sharq tamonidagi Iordanning narigi tomonidagi viloyat. Muqaddas Kirob davrida Edom va Mo'abning shimoliy qismi bo'lgan. Bugungi kunda u Iordanning podshohligida joylashgan..

11.02.4 -- Muhammadning imperatorlar va shohlarga yuborgan elchilari

Muhammad o'z sheriklaridan hukmdorlarga va shohlarga ularni Islomga chaqiruvchi maktublar bilan elchilarni jo'natdi. Muhammad Hudaybiyadan keyingi haj safaridan qaytganidan so'ng u o'z sheriklarini oldiga kelib, dedi: “Ey odamlar! Siz yovuzlikdan qaytarish uchun, Alloh sizga meni marhamati bilan yubordi. Shogirdlari, Maryam o'g'li (Iso Ibn Maryam) Isoga qarshi turqandek, menga qarshi turmang. Sahobalari ungan so’radilar: “Ular Unga qanday qarshi turishdi?” Muhammad javob berdi: “U ularni men sizlarni chaqirayorgan narsalarga chaqirdi, biroq U qisqa safarga chaqirgan kishilar, ular mamnun bo’ldilar va buni qabul qildilar. U uzoq joylarga yuborganlar esa u yerga borishni xohlamadilar va qiyinchiliklar yaratdilar. Iso bu haqda Allohga shikoyat qildi va ertasi kuni ertalab qiyinchiliklar yaratgan kimsalar, har bir kishi ularni yuborilgan xalqning tillarida gapira boshladi”.

* Bu – Hosil bayramida ruhiy tillarda mo"jizaviy gapirishgan kuni haqidagi musulmoncha talqini (Havoriylar 2:1-13).

Ibn Abbas dedi: “Iso tomonidan yuborilgan shogirdlar va izdoshlar orasida Butrus va Pavlus bo’lgan edi. (Pavlus shogirdlarga emas, balki izdoshlariga taalluqlidir). Ular ikkalasi Rimga, Andrey* va Manta (ya'ni, Matto) – odamho’rlar mamlakatiga jo'natilgan edi. Tomas sharqqa, Bobil yeriga, Filipp - Afrikadagi Karfagenga, Yuhanno – Efesda, g'orlar aholisi bo’lgan mamlakatga (etti uxlab yotgan o'g'lonlar), Yoqub – Quddusga, Ibn Talma (Bartolomey) – Arabistongagi Hijoz yeriga, Simon yunonlar mamlakatiga yuborilgan edilar. Isoni shogirdi bo’lmagan Yahudo, Yahudoni o’rnini egalladi.**

* Butrusning ukasi Andrey, afsonaga ko'ra, bosh pastga qilingan holda xochga mixlangan.
** Ibn Xisham Muhammadning elchilarini Isoning havoriylari bilan bog'laydi.

Keyin Muhammad ham o'z sahobalaridan elchilarni tanladi va ular Islomni qabul qilish uchun ularni chaqirib, ularga hukmdorlarni oldida bolishlari kerak bo'lgan xatni berdi.* U Dihyu ibn Xalifa al-Kalbini yunon imperatoriga (Vizantiya shohi); Abdulah ibn Xuzayfu as-Sahmini Fors shohi (sasaniylar) Kirosga (Xosrovga); Amir ibn Umayya ad-Damrini – Efiopiya hukmdori Najashiga**, Xatiba ibn Abu Baltani – Iskandariya (Misr) hukmdori Mukaukisga; Amir ibn al-Asa as-Sahmini – Uman (Omon) hukmdorlari Jayfar va Iyazga; Banu Amir ibn Luaydan bo’lgan Salita ibn Amrni – Hanif qabilasidan bo’lgan, Yamama hukumdorlari (sharqiy Arabistondagi, Fors ko’rfazidagi) Sumam ibn Usalu va Xauza ibn Aliga yubordi. U yana Ali ibn al-Hadramni Bahrayn shahzodasi Munzir ibn Sava al-Abdiyga; Shuja ibn Vahba al-Azdini – Suriya (Iordaniya) chegaralari shahzodasi al-Xaris Abu Shamir al-Gassaniyga; Muhajir ibn Umayya al-Mahzumini – Yamanning hukmdori Xaris ibn Abd Kulal al-Ximyariga yubordi.

* Elchilar tayinlanishi va bu hukmdorlarga yuborilgan xabarlari nafaqat diniy xarakterga ega edi. Muhammad hukmdorlardan siyosiy bo'ysunishni talab qildi. Islomda siyosat va din bir butunlikni tashkil etadi va maqsad butun dunyo ustidan hukmronlik qilishdir.
Muhammadning bu elchilarining aksariyati o'ldirildilar, ammo keyingi asrlarda Islom Efiopiyadan tashqari bu shohliklarni o'ziga bo’yundirishga, muvaffaq bo'ldi.
** Efiopiyadagi Najashi o'z vaqtida musulmonlarga boshpana berganiga qaramasdan, undan ham Islomga bo'ysunishni talab qilishdi.

11.02.5 -- Muhammadning barcha harbiy yurishlarining ro'yxati

Hammasi bo'lib Muhammad 27 ta harbiy yurishlarda qatnashgan:

  1. Vaddanga yurish (623 yil avgust, 14.1 ga qarang) yoki al-Abva;
  2. Buvatga yurish (623 yil sentyabr, 14.2 ga qarang), Radva hududida;
  3. Al-Ushayrga yurish (623 yil dekabr, 14.3 ga qarang), Yanbua vodisida;
  4. Badrga birinchi yurish (623 yil sentyabr, 14.4 ga qarang) Kurzaibn Jabirga qarshi
  5. Buyuk Badrga yurish (624 yil 15 mart, 15.1-15.26 ga qarang), Qurayshitlarning boshliqlari o'ldirilgan paytda;
  6. Banu Sulaymga qarshi yurish (624 yil iyul, 15.26 ga qarang), al-Kudragacha;
  7. As-Savikga yurish (624 yil may-iyun, 15.27 ga qarang) Abu So’fiyonga qarshi;
  8. Gatafanga qarshi yurish (624 iyul, 15.28 ga qarang) yoki Zu Amrga yurish;
  9. Bahranga yurish (624 yil oktyabr-noyabr, 15.28 ga qarang), Hijazdagi mineral buloq;
  10. Uhud yaqinidagi jang (625 yil mart, 16.1-16.22 ga qarang)
  11. Hamra al-Asadga yurish (625 mart, 16.23 ga qarang)
  12. Banu an-Nadir (yahudiy) qabilasiga qarshi yurish (625 yil avgust, 16.27 ga qarang);
  13. Zat ar-Rikaga yurish (626 yil iyun, 16.28 ga qarang) Nahlda;
  14. Badrga so’ngi yurish (626 yil aprel);
  15. (Masihiy) Dumat al-Jandalga qarshi yurish (626 yil avgust-sentyabr, 16.28 ga qarang);
  16. Rvadagi janglarga yurish (627 yil mart, 17.1-17.9 ga qarang);
  17. Banu Kurayza (yanudiy) qabiasiga qarshi yurish (627 yil may, 17.10-17.18);
  18. Banu Lihyanga qarshi yurish (627 yil iyul, 18.1 ga qarang) Xuzayldan;
  19. Zu Karadga yurish (627 yil avgust, 18.2 ga qarang);
  20. Huzaa qabilasidan bo’lgan Banu al-Mustalikka qarshi yurish (627-628 yil yanvar, 18.3 ga qarang)
  21. Hudaybiyaga yurish (628 yil mart, 19.1-19.3 ga qarang), Muhammad jang qilishni istamagan, lekin ko'pxudoliklar uni rad etgan joy;
  22. Xaybarga (yahudiylarga) qarshi yurish (628 yil may-iyun, 19.5-19.27);
  23. Hajni qaytarib olish (Makkani; 629 yil mart, 20.1 ga qarang)
  24. Zabt etish yurishi (Makkada; 630 yil yanvar, 21.1-21.20ga qarang);
  25. Xunaynga yurish (630 yil yanvar, 21.1-21.10 ga qarang);
  26. Taifga yurish (630 yil fevral, 22.15-22.18 ga qarang);
  27. Tabukga yurish (630 yil oktyabr-dekabr, 23.1-23.8 ga qarang);

Ushbu yurishlarning to'qqiztasida, janglar bo'ldi: Badrda (5), Uhud yaqinida (10), Rvada (16), Kurayz (yahudiylar) bilan (17) va al-Mustalikda (20), Haybarda (22), Makkani boshib olishda (24), Xunaynda (25) va Taifda (26).*

* Islomda shahidlik toji kaltaklangan, toshbo'ron qilingan va o'limga duchor bo'lgan azob-uqubatlarga berilmaydi va ular yovuzlikka qarshi turmaydilar. Musulmonlar uchun jang qilish, hujum qilish va hujum qilish sharafdir. Islom iloji boricha tezroq hokimiyatni egallab olishga va diniy davlat yaratishga intiladi.
Ushbu ro'yxatda Muhammadning o'zi 27 jangida ishtirok etgani diqqatga sazovordir, ulardan 9 tasi qonli bo’lgan edi. Musulmonlar nima deyishlaridan qat'i nazar, Muhammad tinchlikparvar odam emas edi.

11.02.6 -- Muhammad ishtirok etmagan ekspeditsiya guruhlari

Umuman, Muhammad 38 ekspeditsiya guruhlarini yuborgan.* Bunga quyidagilar kiradi:

  1. Ubayda ibn al-Xaris ekspeditsiyasini Saniyat al-Maradan pastga tushishi (623 yil mart, 14.2 ga qarang);
  2. Hamza dengiz qirg'og'iga (Sif al-Bahr yaqinida), al-Iys tumanida ekspeditsiyasi – ba'zilar Ubayda yurishidan oldin Hamza yurishini qo’yadilar (623 yil mart, 14.2 ga qarang);
  3. Saad ibn Vakkasning al-Xarrarga ekspeditsiyasi (623 yil may, 14.3 ga qarang);
  4. Abdullah ibn Jaxshaning Naxlga ekspeditsiyasi (624 yil yanvar, 14.5 ga qarang);
  5. Zayd ibn Harisning Karadga ekspeditsiyasi (624 yil noyabr, 15.30 ga qarang);
  6. Muhammad ibn Maslamning Ka'b ibn al-Ashrafga qarshi ekspeditsiyasi (624 yil sentyabr, 15.31 ga qarang);
  7. Marsad ibn Abu Marsadning Rajiaga ekspeditsiyasi (625 yil iyul, 16.25 ga qarang);
  8. Munzir ibn Amrning Biir Maunaga ekspeditsiyasi (625 yil iyul, 16.25 ga qarang);
  9. Ubayd ibn al-Jarraxning Iroq yo'lidagi Zu al-Kassaga ekspeditsiyasi (627 yil avgust va sentyabr);
  10. Banu Omarning Banu Amir yeridagi Turba uchun ekspeditsiya (628 yil dekabr);
  11. Alining Yamanga ekspeditsiyasi (631 yil iyun-dekabr, 25.22 dan keyin qarang);
  12. Lays qabilasidan Galib ibn Abdallah al-Kalbining Banu Mulavvahni mag'lub etgan joyi, Kadidga ekspeditsiyasi (629 yil iyun, 25.7 dan keyingisiga qarang).**
* 65 ta yurishlari, hujumlar va sayohatlar o'n yil davomida sodir bo'lganiga qaraganda, deyarli har ikkinchi oyda muqaddas urush bo’lardi!
** Ushbu to'liq bo'lmagan 12 ta ekspeditsiyalar ro'yxatidan (aslida, ular faqat 11ta, chunki bu yerda keltirilgan oxirgi ekspeditsiya keyingi qismda batafsil tavsiflanadi) Muhammad tomonidan olib borilgan shafqatsiz ekspeditsiyalarning batafsil tavsifi bilan quyidagi (25.7-25.23) qismlarda davom etadi.

11.02.7 -- Banu Mulavvahga qarshi yurish haqidagi xabarlar (626 yil iyun)

Muhammad Galib ibn Abdullax al-Kalbini men ham ishtirok etgan hujumga yubordi; Muhammad unga Kadidda* to'xtagan Banu Mulavvahga hujum qilishni buyurdi. Kudaydga** kelganimizda, biz "Ibn al-Barsa" deb nomlangan al-Xaris ibn Malik al-Lays bilan uchrashdik va uni asirga oldik. U dedi: “Men faqat Islomni qabul qilish uchun keldim va men Allohning rasulini oldiga ketyapman”. Biz javob berdik: “Agar sen aslida musulmon bo'lsang, biz seni tunda bog'lab qo'ysak, senga zarar etmaydi; agar sen musulmon bo'lmasang, unda sen allaqachon bizning qo'limizda bo'lasan”. Keyin biz undan kishanlarni echib tashladik va unga kuzatib turish uchun u bilan birga yosh qora tanli qulni qoldirdik. Qulga agar u qarshilik ko'rsatsa, uni boshini kesib tashlash buyurilgan edi. Keyin biz oldinga qarab ketdik va quyosh botganda Kadidga etib bordik. Sheriklarim meni hududni aniqlashga yuborishdi va men odamlar joylashgan joyni tepasida joylashgan tepalikka chiqdim. Keyin bir kishi chodirdan chiqdi va o’z xotiniga aytdi: “Men u yerda, tepalikda hech payqamagan qandaydir qora narsani ko'ryapman. Barcha narsalaringni tekshirib ko’rgin, hech narsa yo'qolganmi? Ehtimol, itlar biror narsani tortib olib ketgan bo'lishlari mumkin”. U borib, tekshirib ko'rdi va keyin qichqirdi: “Allohga qasamki, hamma narsa joyida!” Keyin eri aytdi: “Menga kamon va ikkita o'q ber”. U erining iltimosini bajardi. U o’qni ordi, o’q mening yonboshimga tegdi. Men o'qni tortib oldim, uni yonimga qo'ydim va joyimda qoldim. Keyin u boshqa o'qni chiqarib otdi va u mening elkamga tegdi. Men uni ham tortib oldim, yonimga qo'ydim va o’z o'rnimda qoldim. Keyin u xotiniga aytdi: “Agar u kuzatuvchi bo'lsa, u joydan qimirlagan bo'lar edi, chunki ikkala o'q ham unga tegdi. Ertaga ertalab turib, bu o'qlarni itlar chaynamasliklari uchun qidirib topgin”. Keyin u chodirga kirdi va biz esa ular tinchgina uxlab qolgunicha kutib turdik. Erta tongda biz ularga hujum qildik, ba'zilarini o'ldirdik va ularni chorva mollarini olib ketdik. Keyin ular o’z qabilalarining eng yaxshi chodirlardan shunchalik ko’pchilik chiqib kelishdiki, biz bo’lsak ular bilan hech narsa qila olmadik. Biz tezda chorva mollari bilan jo'nadik va Ibn al-Barsning oldiga kelib, uni o'zimiz bilan olib ketdik. Ammo ta'qibchilar bizni quvib etishdi. Biz bilan ular orasida faqat Kudayd vodiysi bor edi. So’ng biz na bulut yoki na yomg'irni ko'rmagan bo'lsak-da, Alloh vodiyga kuchli oqimni yubordi. Oqim shu qadar kuchli ediki, hech kim uni enga olmasdi yoki narigi tomonga o'tolmasdi. Bizning qaqibchilarimiz ularning chorvalarini shoshib olib ketishayotganimizni orqamizdan kuzatib turardilar. Dushmanlarning hech biri bizga o'tib, yana bizni ta'qib qila olmadi. Tez orada ular bizni ko'zdan yo’qotishdi va biz barcha chorva mollarini Allohning elchisiga yaxshi holatda olib keldik. O'sha kecha Muhammadning sahobalarining jangari shiori shunday edi: “O'ldir! O'ldir!”***

* “Kadid” Makkadan taxminan 75 km shimoli-g'arbda, Usfandan keyin shimolga boradigan joyda joylashgan.
* “Kudayd” Kadiddan 25 km shimoli-g'arbda, Makkadan taxminan 100 km shimoli-g'arbda joylashgan.
*** Turli xil shakllardagi o'ldirish haqidagi buyrug' Qur'onda 16 martadan ko'proq uchraydi. Hech shubha yo'qki, har qanday terrorizm Allohga itoatkorlikda qayta-qayta sodir etilgan. Islom tinchlik, sabr-toqat yoki kechirimlilik din emas, balki dushmanlar ustidan g'alaba qozonish, iloji boricha ularni bo’ysundirish va talon-taroj qilish uchun intiladi.

11.02.8 -- Juzam* masihiy qabilasiga qarshi yurish (627 yil oktyabr-noyabr.)

Rifaa ibn Zayd al-Juzami o'z qabilasiga Muhammaddan ularni Islomga chaqiruvchi xati bilan kelganida, ular uni tinglashdi. Bundan ko'p vaqt o'tmay Dihya ibn Xalifa al-Kalbi ham Vizantiya imperatori oldidan qaytib keldi. U o'zi bilan qimmatbaho buyumlarni olgan edi. U Shinar vodiysidan o'tib ketayorganida, Juzam qabilasining Dulay urug’idan Xunayd ibn Us va uning o'g'li unga hujum qildi; ular o’zi bilan olib borayotgan hamma narsani olib qo’yishdi.

* Juzam qabilasi qisman masihiy bo'lib, Qizil dengizning shimoliy-sharqida, Madinaning shimoli-g'arbiy qismidan 550-750 km masofada, Akaba ko'rfazida yashagan. Ular Vizantiya imperiyasining bir qismi edi.

Buni eshitib, Dubayb avlodidan bo'lgan musulmonlar Rifaa ibn Zayd urug’idan bo’lgan Xunayd va uning o'g'lini ta'qib qilib, ularni qo'lga olishdi. O'sha kuni Kurr ibn Ashkar o'z qavmi bilan maqtandi: “Men –Lubnaning o’gliman!” An-Nuaman unga o'q otdi. O'q uni tizzasiga tegdi va u qichqirdi: “Mana senga! Men – Lubnaning o'g'limman!" Uning onasini Lubna deb nomlashgan. Hasan ibn Milla ilgari Dihya bilan do'sti bo'lishgan va u unga Qur'onni o'rgatgan edi. Dubayb Hunayd va uning o'g'lidan hamma narsani olib, Dihyaga qaytarib berdi; keyin Dihya qaytib keldi va bu haqda Muhammadga aytib, Hunayd va uning o'g'li uchun qon to'kilishini so'rab murojaat qildi. Shundan so'ng Zayd (ibn Xaris) Juzamga qarshi qo'shin bilan birga yuborildi. Juzamdan kelib chiqgan Gatafan qabilasi, Banu Vail va Salaman va Saad ibn Xuzaymdan kelib chiqqan qabilalar Rifaa ibn Zayd Muhammadning maktubi bilan ularni oldiga kelganida, ular Harrat ar-Rajla deb nomlangan joyga ko'chib o'tib qarorgoh qilishdi. Rifaa ibn Zayd bu haqda hech narsa bilmas edi. Rafaada Dubayb qabilasidan jami bir nechta odami bor edi. Qolganlari Harr tomonida, oqim sharqqa buriladigan Madaan vodiysida edilar. Zayd jangchilari al-Aulaaj tomonidan yaqinlashdi va Harra tomonidan kelgan al-Makisga hujum qildi; ular barcha dushmanlarni va ularni barcha chorva mollarini olib, Hunayd va uning o'g'lini va Banu al-Ahnafdan ikki kishini va Banu al-Hasibdan bir odamni o'ldirdilar. Banu Dubayb bu haqdi bilganida, ular Fayfaa Madaan bo’lishgan edi, ularning ba’zilari otlarda ketishdi, ularning orasida Hassan ibn Malla, Suvayd ibn Zaydning "al-Ajaja" laqabli otida, Unayf ibn Malla esa Mallini "Rigal" laqabli otida va Abu Zayd Ibn Amr "Shamir" laqabli otda bo'lgan edilar. Musulmonlarning qo'shiniga yaqinlashganda, Abu Zayd va Hasan Unayfga deyishdi: “Bizni qoldir va ket! Biz sening tilingdan qo'rqamiz”. Unayf qoldi. Qolgan ikkalasi uzoqga ketishga ulgurmay, Unaifning oti oldingi tuyoqlari bilan yerni qazishni boshladi va qolganlarini orqasidan ergashdi. Unaif o'ziga o'zi dedi: “Sen bu ikkita otlar bilan ketishingdan ko’ra, men bu ikki kishi bilan ketishni xohlayman”. Keyin u jilovni qo'yvordi va ularga etib oldi. Keyin ular unga aytishdi: “Agar sen bizga ergashgan ekansan, hech bo'lmaganda tilingni ushlab tur va bugungi kunda bizga baxtsizliklar keltirma!” Ular, faqat Hassan ibn Milla gapirishiga kelishishdi. Butparastlik davrida ular bir-biri bilan ishlatilgan maxsus so'zlar bo’lgan edi. Agarda kimdir qilich bilan urishni xohlaganida, u shunday dedi: “Buri!” yoki “Suri”*

* Bugungi kunda ushbu so'zlarning aniq ma'nosi noma'lum. Ehtimol, ular "o'l!" yoki "yo'qol!” ma’nosini anglatadi.

Qo'shinlar ularni topib, ularga shoshilganda, Hasan xitob qildi: “Biz imonlimiz!” Ularga birinchi bo'lib qora otidagi odam yaqinlashdi. U ularni olib ketishga kirishdi. Keyin Unayf: “Buri!” deb qichqirganida “Kut” – deb unga javob berdi Hassanu. Ular Zayd ibn Xarisga yaqinlashganlarida, Hassan ular imonlilar ekanini yana bir bor takrorladi. Shunda Zayd dedi: “Qur'onning birinchi surasini o'qi”. Hassan uni o'qiganida, Zayd shunday dedi: “Askarlarga, Alloh bu odamlarning lageriga xiyonat qilishdan tashqari, biz uchun muqaddas qilganini e'lon qiling”. Mahbuslarning orasida Hassanning singlisi, Abu Vabra ibn Adiya ibn Umayya ibn ad-Dubaybning xotini bo’lgan edi, Zayd Hassanga aytdi: “Uni ol!” Keyin singlisi ikkala qo'li bilan uni ushlab oldi. Ammo onasi al-Fizra ad-Dulayya qichqirdi: “Sizlar qizlarni olib ketishni, onalarini qoldirishni xohlaysizmi?” Banu al-Hasibning odamlaridan biri shunday dedi: “Haqiqatdan, Banu Dubayb o'zining sehrli tili bilan mashhur bo'ldi, biz bugun buni ko'rib turibmiz”. Jangchilardan biri buni eshitdi va Zaydga xabar berdi. Zayd Xassanning singlisi qo'llarini undan tortishiga buyurdi va unga shunday dedi: “Alloh sizlarni hukm qilgunga qadar o’z amakivachchang bilan qol”. Keyin ular yana yo'lga tushishdi. Qo'shinlarga ular kelgan vodiyga tushishlari taqiqlandi. Ular o'z oilalariga borib, Suvayd ibn Zaydning tuyalarini sog'ib olishdi. Barcha sutni ichib bo'lgach, ular kechasi Rifaa ibn Zaydning oldiga borishdi. Erta tongda, ular manbalar yaqinidagi Harra Laylning orqasidagi, Kuraa Rabadagi Zaydni oldiga etib kelishdi. Hassan Zaydga murojaat qildi: “Sen bu yerda o'tirib, echkilaringni sog'ayotganingda, Juzam ayollari sen olib kelgan maktubga aldanib, asirlikda qoldilar”. Rifaa unga tuya olib kelishlarini buyurdi, uni egarladi va so'radi: “Sen aslida tirik odamsan, yoki faqat tirik deb atalasanmi?” Keyin u erta tongda ular bilan birga ketdi va o'ldirilgan Hasibitaning ukasi Umayya ibn Dafarni o’zi bilan birga olib ketdi. Uch kecha o'tgach, ular Madinaga kelishdi. Ular masjidga etib kelganlarida, odamlardan biri ularni ko'rdi va dedi: “Tuyalaringizni tizzalariga qo'ymang, aks holda ularni oldi oyoqlarini sindirib tashlanadi!” Ularni tizza cho'ktirmasdan, tuyalardan tushib, Muhammadning oldiga borishdi. Ularni ko'rib, Muhammad ularga yaqinlashish uchun belgi berdi. Rifaa ibn Zayd gapira boshlaganida, bir kishi o'rnidan turdi va dedi: “Ey Allohning rasui! Bu odamlar –sehrgarlardir!” Keyin u ularni itarishni boshladi. Keyin Rifaa dedi: “Bugun bizga faqat yaxshilik qilganlarga Alloh rahmat qilsin!” Keyin Muhammadga ilgari bergan o’sha maktubini berdi va dedi: “Ey Allohning rasuli! Mana sen hozir rad etayotgan eski xatni ol”. Muhammad bir yosh yigitga uni baland ovoz bilan o'qishni buyurdi. U o'qishni tugatgach, Muhammad nima bo'lganini so'radi. Unga aytishdi va u uch marta so'radi: “O'ldirilganlar bilan nima qilishim kerak?” Rifaa javob berib dedi: “Ey Allohning rasuli, bu haqida sen yaxshiroq bilasan! Biz sizga ruxsat etilgan narsani harom qilishni xohlamaymiz va taqiqlangan narsaga ruxsat berishni xohlamaymiz”. Keyin Zayd ibn Amr qo'shib qo’ydi: “Tiriklarni ozod qil, o'ldirilganlar esa oyoqlarimiz ostida qolsin”. Shunda Muhammad dedi: “Abu Zayd haq. Ali, ular bilan birga bor!” Ali dedi: “Zayd menga quloq solmaydi!” “Unda meni qilichimni ol!” - dedi Muhammad o’z qilichini unga uzatib. Ali dedi: “Menda borishim uchun kerak bo'lgan tuya yo'q”. Shunda uni Saalab ibn Amrning “Mikxal” laqabli tuyasiga o’tqazdilar. Yo'lda ular "Shamir" laqabli Abu Vabrning tuyasida Zaydning elchisi bilan uchrashdilar. Unga tuyadan tushishga ruxsat berildi. U dedi: “Ey Ali! Bu yerda qanday paydo bo'lding?” U javob berdi “Ular bu odamlarning mulkini tan olishdi va shu bilan birga uni tortib olishdi!” Keyin ular yo’lda davom etishdi va Fayfaa al-Fahlyataynni jangchilari bilan uchrashishdilar. Ular ulardan o’rindiq ostidagi oziq-ovqat qopidan tashqari hamma narsani olib ketishdi.

11.02.9 -- Vadi al-Kuradagi Banu Fazaarga qarshi yurish (627 yil noyabr-dekabr.)

Zayd ibn Haris, Banu Fazaar bilan uchrashgan joyi, Vadi al-Kuraga* jo’nadi. Uning bir necha do'stlari halok bo'lgan edi. Zaydning o'zini esa halok bo'lganlarning tagidan tiriklayin tortib olishdi. U yerda halok bo'lganlar orasida Banu Saad ibn Xuzayl qabilasidan Vard Ibn Amr ibn Madash ham bor edi. Uni Badr Banudan bo’lgan kimdir (ibn Fazaar) tomonidan o'ldirilgan edi. Qaytib kelgach, Zayd Fazaarga qarshi yurishga chiqquniga qadar boshini yuvmaslikga qasam ichdi. Uning yaralari shifo topgach, Muhammad ularga qarshi uni qo'shin bilan birga yubordi. U ularni Vadi al-Kurada yaraladi va ulardan ko’plarini o’ldirdi. Zayd, Qays ibn al-Musahharni Umm Kirfni o'ldirishga buyurdi. U dahshatli shafqatsizlik bilan uni o'ldirdi. Keyin ular uni qizi va Abdulloh bilan Muhammadni oldiga qaytib kelishdi. Umm Kirfaning qizi Salam ibn Amr ibn al-Aqvaga tegishli edi, chunki u uni asirga oldi. U olijanob oiladan edi va arablar gapirishdi: “Agar siz Umm Kirfudan ko'proq qadrlangan bo'lsang, undan ko'proq narsani qila olmasding!” Muhammad uni Salamdan so'radi va u uni unga berdi. Muhammad uni onasi tamondan bo’lgan tog’asi Hazn ibn Abu Vahbga berdi va u unga Abd ar-Rahmonni tug'ib berdi.

* “Vadi al-Kura” (so'zma-so'z: Qishloqlar vodiysi) Madinadan taxminan 290 km shimoli-g'arbda, Suriyaga karvon yo'lida joylashgan.

11.02.10 -- Haybardagi* yahudiy Yusayr Ibn Rizamni o'ldirish uchun yurish (628 yil fevral-mart)

Shundan so’ng Abdulloh ibn Ravahning Xaybarda qilgan ikkita yurishi bo'lib o'tdi. Ulardan biri Yusayr Ibn Rizomni o'ldirish maqsadida qilingan, u quyidagicha tasvirlangan: “Yusayr Ibn Rizam Haybarda bo'lib, u yerda Gatafan qabilalarini Muhammadga qarshi jang qilish uchun yig'di. Muhammad, Abdulloh ibn Ravahni o'z sahobalari bilan birga yubordi, ular orasida Banu Salimning ittifoqchisi bo’lgan Abdalloh ibn Unays ham bor edi. Ular kelib, unga quyidagi so'zlar bilan murojaat qildilar: "Agar sen Muhammadni oldiga borsang, u senga yuqori lavozimni beradi va senga hurmat ko’rsatadi. Ular uni yahudiylar bilan birga ularning guruhiga qo'shilmaguncha ishontirishdilar. Abdulloh Haybardan o’n ikki kilometr naridagi Karkarga etib borgunlaricha uni o’z tuyasiga olib bordi. Keyin Yusayr Muhammadni oldiga borishga qaror qilganidan pushaymon bo'ldi. Buni sezgach, Abdallah unga tashlandi va uni oyog'ini qilich bilan kesib tashladi. Yusayr ibn Rizam Abdallahni qo'lida ushlab turgan yog'och tayoq bilan urdi va uni yarador qildi. Keyin Muhammadning sheriklari yahudiy hamrohlariga hujum qilib, ularni o'ldirdilar. Faqat bitta odam qochib ketdi. Abdallah Muhammadni oldiga kelganida, elchi uning yarasiga tupurdi va chirish va og'riq to'xtadi.

* "Haybar" Madinadan 160 km shimoli-g'arbiyda joylashgan. Ko'plagan yahudiylar Madinadan quvilganlaridan keyin bu shaharga qochib kelishgan.

11.02.11 -- Xalid ibn So'fiyon ibn Nubayh al-Xuzalini o'ldirilishi (625 yil iyun)

Keyin Muhammad Abdalloh Ibn Unaysni Nahl* yoki Uranga* Xalid ibn So’fyonga qarshi jo'natdi, u yerda u odamlarni Muhammadga qarshi urushga yig'di. Abdulloh uni o'ldirdi. Abdulloh ibn Unays aytib berdi: “Muhammad meni chaqirdi va dedi: “Men, Abu So'fyon ibn Nubayh odamlarni Nahlda menga qarshi urushga yig’ayotganini eshitdim. Bor uni o'ldir!” Men dedim: “Uni tanib olishim uchun uni menga tasvirlab ber!” Shunda u menga aytdi: “Uni ko'rganingda, u senga shaytonni eslatadi. U sen uchun nihoyatda jirkanch bo'lib ko'rinishi sen uchun belgi bo'ladi”. Men qilich bilan belimni bog’ladim va uni qo'lga kiritgunga qadar ketdim. U ayollar bilan birga edi va lager uchun joy topishga harakat qildi. Tushdan keyin ibodat qilish vaqti edi. Uni ko'rgach, men Muhammadning aytganidek, titroq his qildim. Men uni oldiga borishga qaror qildim. Yurib borar ekanman, agar oramizda jangga kerishib ketsa, ibodat qilishga vaqtim qolmayapti, deb xavotirlandim. Men yo'lda ibodat qildim, keyin boshni chayqatib, uni oldiga keldim. Men uning yoniga bo’lganimda, u so'radi: “Bu kishi kim?” Men javob berdim: “Badaviyman, sen o’sha odamga qarshi odamlarni to’playotganing haqida eshitdim va shuning uchun seni oldingga keldim”. U dedi: “Ha to’playapman”. Shundan so'ng, men unga hujum qilish uchun qulay payt kelmaguncha u bilan biroz yurdim. Keyin uni qilich bilan o'ldirdim. Keyin uning jasadini ustida yig'lashlari uchun ayollarga qoldirdim va ketdim. Men Muhammadning oldiga kelganimda, u darhol menga aytdi: “Ish bajarildi!” Men dedim: “Ey Allohning rasuli, men uni o’ldirdim!” U javob berdi: “Sen to'g'ri aytding!” Keyin u meni o'z uyiga olib bordi va menga tayoq berib, dedi: “Ushbu tayoqni o'zing bilan saqla!” Men bu tayoqni olib yurgan odamlarni oldiga chiqganimda, ular menga murojaat qilishdi: “Ushbu tayoqning ma'nosi nima?” Men javob berdim: “Muhammad uni menga berdi va o’zim bilan birga bo'lishini buyurdi”. Ular dedilar: “Nima uchun uni oldiga qaytib bormaysan va unda nimani anglatishini so'ramaysan?” Men qaytib bordim va so’radim: “Ey Allohning rasuli! Nima uchun bu tayoqni menga berding?” U javob berdi: “U qiyomat kuni sen bilan mening o'rtamizda belgi bo'lib xizmat qiladi, chunki o'sha kuni faqat bir nechta odamga tayanish mumkin bo'ladi”.** Shunda Abdulloh bu tayoqni o’z qilichiga bog'ladi va u o'limigacha u bilan ajiralmadi. Uning xohishiga ko'ra, bu tayoq u bilan birga ko'mildi.

* Ushbu qotillik qaerda sodir bo'lganligi aniq emas.Taxmin qilingan ikkala joy ham Makka yaqinida joylashgan.
** Muhammadning dushmanlaridan birining o'ldirilishi, Allohning sudida qotilni oqlanishi uchun "suyanchiq" edi. Islomda qotillik Allohga xizmat qilish va gunohkorni oqlanish vositasi hisoblanadi.

11.02.12 -- Banu Murra yeriga yurish (628 yil dekabr)

Keyin Galib ibn Abdallah al-Kalb Banu Murra* mamlakatiga yurish qildi. U yerda Usam ibn Zayd Muhammadning yordamchilaridan biri bilan birgalikda ularni ittifoqdoshlaridan biri Juhayn qabilasini bo'lgan Mirdas ibn Naxikni o'ldirishdi.** Bu voqia haqida Usam ibn Zayd shunday dedi: “Biz bir yordamchi bilan unga etib oldik va qilichlarni chiqardik. U baqirdi: “Men Allohdan boshqa hech qanday Xudo yo'qligini tan olaman!” Ammo, biz uni o'ldirmaguncha, to'xtamadik. Muhammadni oldiga kelgach, unga nima bo'lganini aytib berdik. Keyin u so’radi: “Allohdan boshqa hech qanday Xudo yo'qligini aytadigan odamni o'ldirish huquqini sizga kim beradi?” Men javob berdim: “Ey Allohning rasulu, u buni faqat o'limdan qo'rqigani uchun aytdi”. Shunda Muhammad yana dedi: “Sizga bunday qilishga huquqini kim beradi?” Haqiqatni yuborganga qasam ichamanki, u meni ayblashda davom etdi, shuning uchun bu qilmishimdan tavba qildim va bu odamni o'ldirganim uchun afsuslandim. Men dedim: “Shavqat qil, ey Allohning rasuli! Men endi hech qachon Allohdan boshqa Xudo yo'qligini aytadigan odamni o'ldirmayman deb qasam ichaman”. Muhammad so’radi: “Hatto mening o'limimdan keyin hammi?” Men javob berdim: “Hatto sen boshqa bo'lmaganingda ham!”**

* Banu Murra Madinadan 230 km shimolda joylashgan hududda yashagan.
**Banu Juhayn, Madinaning g'arbiy qismida, qizil dengiz sohilida yashagan.
*** Musulmon musulmonni o'ldirish Islomda kechirilmaydigan gunoh hisoblanadi, faqat qon to'kish hollari bundan mustasno.

11.02.13 -- Banu Udra yeridagi, Zat-as-Salasilga yurish (629 yil oktyabr)

Keyinchalik Amra ibn al-Asa, Banu Udra* yeridagi Zat as-Salasilga yurishi bo'lib o'tdi. Ushbu yurish haqida quyidagilar aytiladi: “Muhammad unga badaviylarni Suriyaga yurish qilishlari uchun chaqirishni buyurdi, chunki al-Asa ibn Vaylning onasi Bali qabilasidan bo'lgan va Muhammad ularning joyini egallashga umid qilgan. Amr Djuzam mamlakatdagi Salsal qudug'iga etib borganida, u qo'rqib ketdi va Muhammaddan ko’mak so'radi. Muhammad, ularni orasida Abu Bakr va Umar bo’lgan Ubayda ibn al-Jarraxni ko'chmanchilarning katta yoshdagilari bilan birga yubordi va ular bir bo’lishlarini buyurib, ularni yolga jo’natdi. Abu Ubayga, Amrni oldiga kelganida, u shunday dedi: “Sen faqat menga ko’maklashish uchun kelding!” Abu Ubayda javob berdi: “Yo'q, men o'z buyrug'im ostida bo'lganlarni olib keldim, sen esa o'z odamlaringga buyruq qilasan”. Abu Ubayda dunyoviy ishlarga befarq bo'lmagan mehribon va yumshoq odam edi. Amr unga dedi: “Yo’q, sen faqat menga ko’maklashish uchun kelding!” Keyin Abu Ubayda shunday dedi: “Muhammad bizni bir bo'lishimizni buyurdi. Agar sen menga itoat qilishni xohlamasang, men senga bo'ysunaman”. Amr dedi: “Bunday holda, men sening amiringman va sen mening ko’makchimsan!” “Mayli shunday bo'lsin", – deb javob berdi Abu Ubayda va Amr odamlarni namozda etakladi”.

* “Banu Udra” Tabukdan janubda, Madinadan taxminan 430-510 km shimoli-g'arbda joylashgan bo’lib, Suriyaga karvon yo'lida yashagan.

11.02.14 -- Abu Bakr sobiq masihiy Raafia ibn Abu Raafiani qanday qilib o'rgatdi

Eshitganimdek, Raafia ibn Abu Raafia ushbu yurish haqida quyidagilarni aytib berdi: “Men masihiy edim va mening ismim Sarjis edi. Men cho'lning bu qismida eng tajribali yo'lboshchisi bo’lganman. Butparastlik davrimda men suvni tuyaqush tuxumlarida qumni ichiga yashirdim va meni hech kim tutolmas olmaydigan sahroga tuyalarni olib borar edim. Men suv yashirilgan joyiga borardim va uni ichardim. Islomga murojaat qilganimda, Zat as-Salasil yurishiga Amr ibn al-As bilan birga bordim. Men o'zimga hamroh tanlamoqchi bo'lganimdan, men Abu Bakrni tanladim va uning lageriga qo'shildim. Unda Fadak qishlog'idan bo’lgan to’ni bor edi, u biz to'xtagan vaqtimizda uni yerga solardi. Qachonki yana safarga otlanganimizda, u yana to’nini kiyib, uni yog'och mixlar bilan birlashtirardi. Shuning uchun, Nejda aholisi, islomdan voz kechganlarida, ular norozi bo’lib javrashdi: “Bu to’n kiygan odamga qasam ichishimiz kerakmi?” Men unga aytdim: “Ey Abu Bakr! Alloh sen orqali menga foyda keltirishi uchun men sen bilan birga ketdim. Menga yaxshi ko'rsatma ber va menga o'rgat!” U javob berdi: “Agar bu haqda mendan so'ramasang ham, men buni qilardim. Men senga yagona Allohni tan olishingni va Uni sherikdan hech narsa bermasligingni buyuraman; ibodat qilish; sadaqa berish; Ramazon oyida ro'za tutish (9chi oyda); haj ziyoratini qiish; har bir nopoklikdan keyin tahorat qilish; va hech qachon o'zingni ikki musulmonning boshi qilma”.* Men javob berib, dedim: “Ey Abu Bakr! Allohga qasamki, umid qilamanki, men hech qachon sheriklaridan unga hech narsa bermayman, har doim ibodat qilaman, agar men Allohning irodasiga ko'ra biror narsaga erishsam, diniy soliqni to'layman. Ramazon (9 oy) oyida ro'za tutaman, Makkadagi Ka’ba ziyoratini bajaraman va iloji boricha qancha kerak bo’lsa tahorat qilaman. Boshqaruvchilik haqida, men faqatgina amirlik unvoniga sazovor bo'lganlarni Muhammad va boshqa odamlarni hurmatga sazovor bo’lganlarni ko'raman. Nima uchun buni menga taqiqlayapsan?” U javob berdi: “Sen mendan, muqaddas vazifalar haqida aytib berishimni so'rading va men buni qilayapman. Alloh bu imon bilan Muhammadni yubordi va Muhammad hamma uni ixtiyoriy ravishda yoki majburiy ravishda qabul qilguniga qadar u uchun jang qildi.** Uni qabul qilib, ular Allohning panohiga va Uning himoyasi ostida bo’ldilar. Qarang, O’zi qo'ygan himoyachilar orqali Allohga xiyonat qilma, aks holda u Seni rad etadi. Agar sizlardan birortangiz biror kishini xafa qilgan bo'lsangiz, agarda u bitta tuyaga yoki himoyachining qo'ylariga tegsalar, uning mushaklari jahldan chiqib ketar edi. Alloh O’zi qo’ygan himoyachilari uchun yana ham g'azablanadi”. Keyin men uni tark etdim. Abu Bakr Muhammadning o’limidan keyin bosh bo’lganida, men uni oldiga keldim va dedim: “Ey Abu Bakr! Ahir sen menga ikki musulmonga boshliq bo’lishni taqiqlamaganmiding?” U javob berdi: “Albatta! Men senga hozir ham taqiqlayman”. Shunda men dedim: “Nima uchun sen barcha odamlar ustidan oliy hukmronlik (xalifalik) olding?” U javob berdi: “Men buni boshqacha qila olmadim, chunki Muhammad jamoasi (Ummati) bo'linib ketishidan qo'rqdim”.***

* Islomning ushbu xulosasi nima qilish kerakligi va nima taqiqlanganligi haqidagi qoidalarga asoslanadi. Islomda najot yo'q, rahm-shafqat kuchi yoki yurak yangilanishi yo'q. Islom insoniy harakati bilan tirishishi bo’lib qolmoqda, chunki uning izdoshlari hamma narsani o'zlari qilishlari kerak.
** Abu Bakr, Islom odamlar ixtiyoriy ravishda bo'ysunishni yoki majburan bo'ysunishni, agar kerak bo'lsa, hatto shafqatsiz kuchdan ham foydalanishni ochiq tan oldi.
*** Muhammadning o'limidan so'ng, qisqa vaqt ichida musulmonlarning holati juda ham tang ahvolda edi. Abu Bakr atrofidagi turli qabilalarning manfaatlarini birlashtira oladigan yagona odam edi.

11.02.15 -- Auf ibn Malik al-Ajshay bilan bo’lgan voqia

Auf ibn Malik al-Ajshay shunday dedi: “Men Umar va Abu Bakr bilan birga Zat as-Salasilga qarshi yurishda ishtirok etdim. O'sha paytda men, tuyani so’ygan, lekin uning go'shtini ajiratib olmayotgan odamlarning yonidan o'tdim. Men tajribali qassob sifatida ulardan agar ular orasidan uni ajiratib bersam, menga tuya go'shtining o'ndan bir qismini berishga rozi bo'lishini so’radim. Ular rozi bo'lishdi. Men pichoqni olib, tezda tana go'shtini ajratib oldim, o’z qismini oldim va do'stlarimga olib keldim. Biz go'shtni qaynatdik va uni yedik. Abu Bakr va Omar bu go'shtni qaerdan olganimni so'rashdi. Men ularga aytib berdim va keyin ular menga aytishdi: “Sen bizni bu go'sht bilan ovqatlantirib, noto'g'ri ish qilding”. Keyin ular o'rnidan turib, yeganlarining hammasini qusub tashlashdi.* Orqaga qaytayotganimda birinchi bo’lib Muhammadning oldiga keldim. U o’z uyida ibodat qilayotgan edi. Men dedim: “Tinchlik bo’lsin, ey Allohning rasuli! Allohning inoyati va marhamati senga yor bo'lsin!” U mendan so’radi: “Sen Auf ibn Malik al-Ajshaymisan?” “Ha”, – deb javob berdim. “Sen men uchun otalar va onalardan ko'ra qimmatroqsan”. Keyin u so’radi: “Senmi tuyani so’ygan?” U boshqa hech bir so'z aytmadi”.

* Ushbu tuya belgilangan marosimga ko'ra pichoqlanmagan, uni tomog’ini "Bismilloh" so'zlari bilan so’yilmagan. Shuning uchun uning go'shti nopok hisoblangan.

11.02.16 -- Idam vodiysida yurish (629 yil dekabr.)

Keyin ibn Abu Hadradning, Idam vodiysiga yurishi bo'lib o'tdi.* Al-Kaakaa ibn Abdullohning so'zlariga ko'ra, otasi unga quyidagilarni aytib bergan: “Muhammad bizni Idamga oralarida Abu Katad al-Xaris va Muhallim ibn Jassam bo’lgan bir guruh musulmonlar bilan jo'natdi. Biz Idam vodiysida bo’lganimizda, Amir ibn al-Adbat al-Ashjai bizni oldimizga tuyada keldi. Unda yo’g’ bilan non va idishda suti bor edi. Bizning oldimizdan o’tib ketayotib, u biz bilan musulmoncha salomlashdi va biz unga tegmadik. Ammo Muhallim unga hujum qildi va avvalgi kelishmovchilik tufayli uni o'ldirdi. U uning tuyasi va nonini o’ziga oldi. Muhammadni oldiga kelgach, biz unga nima bo'lganini aytib berdik va u quyidagilarni e'lon qildi: “Ey mo‘minlar, qachon Alloh yo‘lida jihod uchun safarga chiqsangiz (dushmanlaringizni) aniq tanib olinglar va bu hayoti dunyoning narsasini istab sizlarga salom bergan kishiga: «Sen mo‘min emassan!» demanglar!...” (Niso surasi 4:94).

* Idam vodiysi Madinadan taxminan 120 km shimoli-g'arbiyda joylashgan. U orqali, Suriyaga karvon yo'li o'tadi.

Urva ibn Zubayr, Hunaynga borilgan yurishda Muhammad bilan birga bo'lgan bobosining so'zlaridan aytib berdi (22.1-10 ga qarang): “Muhammad biz bilan peshin namozini bajardi va keyin Hunayndagi daraxt soyasida o'tirdi. Keyin Amir ibn Al-Abbot tufayli al-Akra ibn Xabis va Uyayna ibn Hisn ibn Xuzayfa janjalashib qoldilar. O'sha paytda Gatafan qabilasining boshlig'i bo'lgan Uyayna, Amir qoni uchun qasos olishni talab qildi, al-Akra esa Hindifga mansubligi sababli Muhallimni himoya qildi. Keyin ular o’z bahslashishlari bilan Muhammadga murojaat qilishdi va biz ularni eshitdik. Uyayna nima aytganini eshitdik: “Ey Allohning rasuli qasam ichaman, mening ayollarim u tufayli boshdan kechirgan azoblarni, uning ayollari boshdan kechishiga majburlamagunimcha uni tinch qo’ymayman”. Muhammad dedi: “Sizlar qon uchun to'lovni ushbu safar davomida ellikta tuya va biz qaytib kelgandan keyin ellikta tuya qabul qilishingiz kerak!” Uyayna rad etdi. Keyin Banu Lays qabilasidan uncha baland bo’lmagan do’mboq kishi, Mukaysar o'rnidan turdi va dedi: “Ey Allohning rasuli! Allohga qasamki, Men Islomning boshida o'ldirilgan bu odamni faqat suvga kelgan, bitta qo'y o'q bilan o'ldirilganda qolganlari esa bitta qolmay qochib ketgan qo'y podasi bilan taqqoslay olaman. Bugun to'g'ri misol keltir va ertaga esa qonunni o'zgartir!” Muhammad o'ng qo'lini ko'tardi va dedi: “Yo’q! Sizlar qon uchun to'lovni ushbu safar davomida ellikta tuya va biz qaytib kelgandan keyin ellikta tuya qabul qilishingiz kerak”. Keyin ular to’lovni qabul qilishdi. So’ng ular so’rashdi: “Do'sting qayerda? Muhammad Allohdan u haqida rahm so'rab duo qilsin”. Keyin baland bo'yli, jingalak va oftobda qoraygan odam o'rnidan turdi, u yerda u o'limini kutib olishni o'ylardi va Muhammadning oldiga o’tirdi. Payg’ambar undan ismini so’radi va u javob berdi: “Mening ismim Muhallim ibn Jussam!” Muhammad qo'lini ko'tardi va uch marta takrorladi: “Alloh, Muhallim ibn Jussamni kechirma!”* U ko'z yoshlarini kiyimning chetiga artib, o'rnidan turdi. Ayni paytda biz bir-birimiz bilan gaplashdik: “Biz Muhammad Allohga kechirim so'rab ibodat qilishiga umid qilgan edik”. Lekin u buni qilmadi”.

* Qanday dahshatli ibodat!

11.02.17 -- Madina yaqinida jusamit Rifaa ibn Kaysning o'ldirilishi (629 yil dekabr)

Undan so’ng, Ibn Abu Xadradning o’z so’ziga ko’ra, menga ishonchli bir kishini aytishicha, Ibn Abu Xadradning al-Gabuga* yurishi bo’lib o’tdi. Men o’z qabilamdan bir ayolga uylanishni istadim va u uchun ikki yuz dirhamda qalin puli berishni va'da qildim. Men Muhammaddan bu masalada yordam so'radim. U mendan qalin pulini qanday belgilaganimni so’radi. Men unga 200 dirham va'da berganimni aytdim, u javob berdi: “Allohga shukur! Agar vodiydagi barcha dirhamlarni to'play olsangiz, unda sizlar ko'proq to'planmagan bo’lar edingiz. Allohga qasamki, senga yordam beradigan hech narsam yo'q!”

* “Al-Gaba (o'rmon) Madinadan taxminan 12 km shimolda joylashgan.

Bir necha kundan so'ng bir hurmatli kishi, Rifaa ibn Kays, al-Gabu o’a qabilasidan ko'plab oilalar bilan birga, Banu Kays qabilalarini Muhammadga qarshi urushga to’plash uchun bordi. Muhammad meni chaqirib, menga va boshqa ikki musulmonga aytdi: “Boring va bu odam haqida bilib olinglar!” U bizga ozg’in bir qari tuyani olib keldi va bizdan bittamiz unga o'tirdik, u endi o'rnidan tura olmadi, chunki shunchalik u zaif edi. Faqat bir necha kishi uni orqasidan qo'llab yordam berganidan so'ng, u nihoyat o'rnidan turdi. Keyin Muhammad dedi: “U bilan qanoatlanib, unga navbat bilan o'tirig!” Biz qilich va o'qlar bilan qurollanib, quyosh botishi bilan dushman qo’shini oldiga keldik. Men lagerning bir tomonida, do'stlarim esa boshqa tamonida kutdik. Men ularga dedim: “Sizlar meni: Alloh buyukdir!”* deb qichqirayotganimni eshitganingizda va ularni qo’shiniga hujum qilganimni ko’rganigizda, shunda sizlar ham o’z tamonlaringizdan hujum qilinglar”. Biz turgan joymizda qolib, to'satdan dushmanga hujum qilishni yoki undan biror narsani olishni kutdik. Kechasi bo’ldi. Kechqurun chiroqlarni o'chirdilar, qoramol boqayotgan cho'pon hali qaytib kelmadi. Ular tashvishlana boshladilar. Ularning boshlig'i Rifaa qilichini bo'yniga osdi va dedi: “Allohga qasamki, men cho'ponimizni izlagani boraman. Ehtimol, ular bilan biror baxtsizliklar yuz bergandir!” Ba'zi yo'ldoshlar unga u bilan birga borishni taklif qilishdi, uni qolishini yoki hech bo'lmaganda ularni o’zi bilan birga bo'lishlarini iltimos qilishdi, biroq o’zi borishiga Alloh nomi bilan qasam ichdi. U meni oldimdan o'tib ketayotganida, men uning yuragiga o'q uzdim. Allohga qasamki, u hech qanday so'z aytolmadi. Keyin unga sakrab bordim va uni boshini kesib tashladim, keyin qichqirdim: “Alloh buyukdir!” va men o'z tomonimdan lagerga yugurdim, boshqa tomondan esa o'rtoqlarim keldi. Allohga qasamki, odamlar qochishdan va iloji boricha o'zlari bilan nima imkon bo’lgan narsani olib ketishga shoshilishdan boshqa hech narsa haqida o'ylamadilar. Biz ko'p tuya va qo'ylarni o'g'irlab, ularni Muhammadga olib keldik. Men unga Rifaa boshini ham olib keldim. Muhammad menga qalinni to'lash uchun o'n uchta tuyani berdi va shunday qilib men uylandim".

* “Allohu Akbar!” bu musulmoncha imonni tavba qilishini qisqa shakli. Bu ibora "Alloh buyukdir!" deb tarjima qilinadi va bu buyukroq va siz o'ylaganingiz yoki aytishingiz mumkin bo'lgan hamma narsadan ustun Xudodan ko’ra, erishib bo'lmaydigan, tushunarsiz, uzoq va borish qiyin bo'lgan Xudoni anglatadi. Alloh haqidagi har qanday fikr, musulmon tushunchasiga ko'ra, yolg'on va etarli emas. Hech bir musulmon Allohning kimligini bilmaydi. Bizda esa buning aksi. Bizning samoviy Otamiz O’z O'g'li Iso orqali tanilgan: Uni ko'rgan kishi Otani ko'radi va Uni biladigan Otani biladi.

11.02.18 -- Madinada Abu Afakni o'ldirilishi (624 yil aprel)

Ikkiyuzlamachilardan biri Salim ibn Umayr, Banu Ubayd qavmidan Abu Afakni o'ldirish uchun yuborildi. Muhammad Al-Xaris ibn Suvaydni o'ldirganida, uning ikkiyuzlamachiligi ochildi. Keyin u bunday she'rlarni yaratdi:

Men uzoq umr ko'rdim va boshqa mamlakat
yoki yordam so'ragan sahobalardan, Kayl o'g'illaridan ko'ra,
boshqa so’zni saqlaydigan,
ahdga sodiq odamlar jamoasini topmadim.
Tog'lar ikkiga bo'lindi, ammo ular taslim bo'lmadi.
Lekin keyin otliq keldi va ularni ikki qismga ajratdi,
poklar va nopoklarga.
Siz haqiqiy kuchni bilib oldingizmi,
yoki qadimgi qoidaga amal qildingizmi?

Muhammad so’radi: “Bu yaramasdan meni kim qutqaradi?” Keyin ikkiyuzlamachi Salim ibn Umayr bordi va uni o'ldirdi. Umama al-Muzairiyya shunday she'rlar yozdi:

Sen Alloh va Muhammad imonini yolg'on deb ataysan.
Haqiqatan, seni dunyoga keltirgan Amr, nopokni dunyoga keltirdi.
Shuning uchun mo'min kechaning oxirida seni nobud qildi.
Mana senga Abu Afak – seni qariligingga qaramasdan.
* Yana buyurtma qotillik! Muhammadning qo'llarida ko'p qonlar bor.

11.02.19 -- Madinada Marvanning qizi Asmani o'ldirilishi (624 yil mart)

Umayr ibn Adiyga qarshi chiqqan Marvanning qizi Asma Banu Umayya oilasidan edi; Abu Afakning o'ldirilishidan so’ng, uni ikkiyuzlamachi ekanligi aniqlandi. U, Banu Xatmdan Yazid ibn Zayd ismli odamning xotini edi. U Islomni va uni tan oluvchilarni bulg’adi va shunday she’r yozdi:

Siz kamsitilgan qavmga bo'ysundingiz
Banu Malik, Nabit, Auf, Hazraj
va ularning rahbarlarini o'ldirgandan keyin
o’zga yerliklarning sovg'alarini kutmoqdasiz,
lekin pishgan meva sharbatidan kutilganidek
Murod va Mazijdan emas,
Siz chiroyli yuzga ega bo'lishni xohlaydigan,
kasal burunli odamga o'xshamaysizmi,
va amalga oshmaydigan umidni qadrlaysizmi?

Buni eshitib, Muhammad so'radi: “Nahotki Marvanning qizidan meni qutqaradigan hech kim yo'qmi?” Bu so'zlarni eshitib, u bilan birga bo'lgan Umayr ibn Adiy al-Xatmi, o'sha kecha uni oldiga borib, uni o'ldirdi. Ertalab u Muhammadni oldiga borib, uni o'ldirganini aytdi. Muhammad dedi: “Sen Allohga va uning elchisiga yordam berding”.* Keyin u Muhammaddan u uchun tashvishlanishi kerakmi deb so'radi. Muhammad javob berdi: “U uchun hatto ikkita echkini peshonalarini to'qnashmaydi”. Shundan keyin Umayr o'z qavmiga qaytib keldi. Banu Xatma qavmida Marvanning qizi o'ldirilishi haqida qizg'in bahs-munozaralar bo'lib o'tdi, chunki uni beshta katta o'g'illari bo’lgan edi. Banu Hatmani oldiga kelganda, Umayr shunday dedi: “Marvanning qizini men o'ldirdim! Uzoq o'ylamasdan menga qarshi chiqing”. O'sha kuni birinchi marta Banu Xatma urug'i Islom orqali mashhur bo'ldi, chunki bundan avval Islomni qabul qilganlar o'z dinlarini yashirishgan. Birinchi bo’lib "Qur'on ustasi" deb nomlangan Umayr, keyin Abdallah ibn Aus va Xuzaym ibn Sabit. Marvanning qizi o'ldirilgan kuni, Banu Xatma urug'i Islomning kuchini ko'rdi va ko'pchilik imon keltirdi.

* Yana Muhammadning buyrug'i bilan qotillik – bu safar himoyasiz ayol va aqlli shoira qurbon bo'ldi. Muhammad ommaviy qotilliklarni amalga oshirdi.

11.02.20 -- Sumamaning asirligi va tavba qilishi

Abu Hurayra so’zlab berdi: “Muhammadning ba'zi otliqlari bosqinchilik paytida Banu Xunayf qabilasidan bir kishini qo'lga olishdi.* Ular uni Muhammadni oldiga olib borgunlaricha, uni kimligini bilishmadi. Muhammad dedi: “Siz kimni asirga olganingizni bilasizmi? Ahir bu Sumama ibn Usal al-Hanafiyku! Unga yaxshi munosabatda bo'linglar!” Keyin Muhammad o’z oilasiga qaytib keldi va dedi: “Sizda bor bo'lgan barcha oziq-ovqatlarni to'plang va asirga yuboring!” Shuningdek, u hech narsadan muhtoj bo'lmasligi uchun, uni ertalab va kechqurun sog'iladigan tuyasini unga olib borishlarini buyurdi. Keyin Muhammadning o'zi uning oldiga bordi va uni musulmon bo'lishga ko'ndirdi. U unga javob berdi: “Agar meni o'ldirmoqchi bo'lsang, unda qon qarzlariga botgan odamni o'ldir! Agar sen to'lov xohlayotgan bo’lsang, istaganingni so'ra!” Alloh xohlagancha ko'p kunlar o'tdi va bir kun Muhammad aytdi: “Sumamani ozod qiling!” Ozodlikka chiqgach, Sumama al-Bakiaga jo’nadi, yaxshilab tozalandi. Keyin u Muhammadni oldiga kelib, Islomga sadoqat bilan qasamyod qildi. Kechqurun unga har doimgidek oziq-ovqat olib kelishdi, lekin u faqat bir oz sut ichdi. Musulmonlar bundan ajablanishdi. Muhammad bu haqda eshitganida, u shunday dedi: “Nima uchun ajablanasiz? Ertalab kofirning oshqozoni bilan, kechqurun - mo'minning oshqozoni bilan ovqatlangan odammi? Kofir etti oshqozonni bilan ovqatlanadi, mo’min esa faqat bittasi bilan”.

* Banu Hunayfa qabilasi, sharqiy Arabistonda, Fors ko'rfazi hududida, Bahrayn yaqinida, Madinadan taxminan 860-1100 km sharqida yashagan.

Ibn Xisham dedi: “Menga aytishlaricha, u Makkaga haj qilgan va Makkaning vodiysiga kirganida "labbayka"* (men sening oldingda turib, xizmat qilishga tayyorman) dedi. Muhammad Makkaga kirganida bu so'zni birinchi bo'lib aytgan”.

* Haj ziyorati paytida barcha musulmonlar Allohga bag'ishlanish bo’lgan ushbu chaqiriqni tez-tez takrorlashadi. U, ziyoratning shiori bo'lib, musulmonlarni "Alloh" deb ataydigan ruh bilan bog'laydigan rishtalarni mustahkamladi.

11.02.21 -- Bajila qabilasining odamlarini jazolash uchun yurish (624 yil sentyabr)

Muharib va Saalaba qabilalariga qarshi yurishda Muhammadning "Yasar" deb nomlangan qul bor edi. Jamma vodisida (Madina yaqinida) u bir tuyani yaylovga olib borishni buyurdi. Bir kuni Bajila* qabilasining kelib chiqgan Kays Kubbadan bir guruh odamlar Muhammadni oldiga kelishdi. Ular isitma va shishib, kasal bo’lishdi. Muhammad shunday dedi: “Tuyalarni oldiga borib, uni suti va siydigini iching!” Ular tuzalib, ularning qorinlari yana o’z holatida bo'lgach, ular Yasarga hujum qilishdi va uni so’yib tashlab,** ko'zlariga tikanlar tiqishdi va tuyasini o'g'irlab ketishdi. Keyin Muhammad ularni oldiga Kurza ibn Jabirni yubordi. U, Zu Karaddan*** qaytib kelgan Muhammadning oldiga ularni olib bordi. Muhammad ularni qo'llari va oyoqlarini kesib, ko'zlarini o’yib olishni buyurdi.****

* Banu Bajila Makkadan taxminan 130 km janubida joylashgan hududda yashagan.
** “so’yilgan" - bu degani, bu ular asta-sekin qon yo'qotishi va o'lishi uchun, ularni tomoqlarini kesib tashlashini nazarda tutadi. Yasarning hayotini so'nggi daqiqalarida ular uni ko'zlarini o’yib olishdi.
*** "Zu Karad" Madinadan taxminan 20 km shimolida joylashgan.
**** Bo’lib o’tgan yovuzlik uchun dahshatli sud amalga oshirildi! Musulmonlar "ko'z uchun ko'z, tish uchun tish" (Chiqish 21:23-25) amriga rioya qilishni davom ettirmoqdalar. Ular Masihning amrlarini bilishmaydi: “Lekin Men sizlarga aytaman: sizga yomonlik qilgan odamga qarshilik ko‘rsatmang” (Matto 5:38-39)

11.02.22 -- Ali va Xolid ibn Al-Validning Yamangagi ekspeditsiyasi (631 yil iyun-dekabr)

Muhammad Alini Yamanga jo’natdi (631 yil dekabr). Bundan tashqari, u Xalid ibn al-Valid boshchiligidagi boshqa qo'shinni yubordi (631iyun-iyul) va dedi: “Agar sizlar uchrashsangiz, Ali buyruq beradigan bo’ladi”. Ibn Ishoq o'zining hikoyasida Xalid ibn al-Valid ekspeditsiyasini eslatib o'tadi, ammo uni harbiy ekspeditsiyalar va otryadlar orasida eslatib o'tmaydi. Umumiy raqam 39 bo'lishi kerak.

11.02.23 -- Muhammadning urush haqidagi oxirgi buyrug'I (632 yil iyun)

Muhammad Zaydni Suriyaga* va Falastindagi Balka va Darum joylariga yubordi. Odamlar qurollandilar va ko'chmanchilarning oqsoqollari Zaydning atrofida to'plandilar. Bu Muhammadning buyrug'i bilan amalga oshirilgan oxirgi ekspeditsiya edi.

* Islom o'zini janubdagi, unumdor Yamanga emas, balki shimoldagi, Suriyaga o'rnatishi kerak edi. Shunday qilib Muhammad umrining oxirida izdoshlarining ko'zlarini ular bosib olishlari kerak bo'lgan masihiy mamlakatlariga qaratdi. O'z islomiy qo'shinlariga, kelajakdagi janglarning yo'nalishini ko'rsatib berdi.

11.03 -- Muhammadning oxirgi kunlari, uning o'limi va ko'milishi (632 yil iyun)

11.03.1 -- Muhammadning kasali boshlanishi (632 yil iyun))

Odamlar hali yo'lda ekan, Muhammadning kasalligi boshlandi, natijada Alloh o'z inoyati bilan elchisini o’ziga oldi. Bu safar (2 chi oy) oyining so'nggi kunlarida va Rabi’ul-avval oyining birinchi kunlarida (hijratdan keyingi 11-yilning 3-oyi) sodir bo'ldi. Kechaning yarmida Muhammad Boki al-Garkadga borib, u yerda dafn etilgan odamlar uchun Allohning inoyati uchun ibodat qildi. Keyin u oilasiga qaytib keldi. O'sha kechadan beri u kasal bo’ldi.

Muhammadning ozod etilgan quli Abu Muvayhiba aytib berdi: “Muhammad kechaning yarmida meni turguzdi va dedi: “Menga bu qabristonga dafn etilgan odamlar uchun ibodat qilish buyurildi. Men bilan birga bor!” Men u bilan birga bordim va u ular orasida turganida, u shunday dedi: “Sizga tinchlik bo’lsin, bu qabrlarning aholisi! Sizga boshqalardan ko'ra, yaxshiroq bo'ladi. Oxirgi hukmni bashorat qiladigan vasvasalar, qorong'u tunning bo'laklari kabi namoyon bo'ladi. Ular birin-ketin taqib qilishadi va oxirgisi avvalgisidan ham yomonroq bo'ladi!” Keyin u men tamonga qayrildi va dedi: “Ey Muvayhiba! Menga yer xazinalarining kaliti va jannat kaliti o'rtasida tanlov berildi. Men jannat kalitini tanladim”. Keyin u qabr aholisi uchun ibodat qildi va ketdi; bundan keyin unda, u vafot etgan kasallik boshlandi”.

Muhammadning xotini Oysha aytib berdi: “Muhammad qabristondan qaytib kelganida, mening boshim og’riyotgan edi va men baqirdim: “Oh, meni boshim og'riyapti!” U baqirib dedi: “Yo'q, meni boshim og'riyapti!” So’ng u dedi: “Agar sen mendan oldin vafot etsang va sening tanangizni kafanga o’rasam, sen uchun ibodat qilinsa va seni dafn qilinsa, sen bilan nima yomon narsa bo'ladi?” Men javob berdim: “Allohga qasamki, agarda shunday qilgan bo‘lsang, men uchun xuddi sen meni uyimga qaytib kelib, boshqa ayol bilan unashtirilganga o‘xshaydi”. Muhammad jilmayib qo’ydi.* Kasalligi tobora kuchayib borgan bo'lsa-da, uni kasallik butunlay yiqitmaguncha, u hamon o’z xotinlarinikida aylanib yurardi.** Bu narsa u Maymunaning uyida bo'lganida yuz berdi. Keyin u barcha xotinlarini chaqirdi va ulardan mening uyimda kasallik davrini o'tkazishga ruxsat so'radi. Ular unga ruxsat berdilar”.

* Oysha, Muhammadning juda yosh va sevimli xotini bo’lib, tili o'tkir edi, hatto uning o'limidan oldin ham unga haqiqatni aytgan.
** U aylanib yurib, “tavaf” qildi. Ka’bani aylanish va Muhammad o'zining bir necha xotinlariga nisbatan oilaviy burchini bajarish shunday nomlangan..

11.03.2 -- Muhammadning xotinlari, mo’minlarning onalari

Muhammadning to'qqizta xotini bo’lgan: Abu Bakrning qizi, Oysha; Umarning qizi, Xafsa; Abu So’fiyon ibn Xarbaning qizi, Umm Habiba; Abu Umayyi ibn al-Mugirning qizi, Umm Salama; Zamma ibn Kaysaning qizi, Sauda; Jaxsha ibn Riabning qizi, Zaynab; Xaris ibn Xaznaning qizi, Maymuna; Xaris ibn Abu Dirarning qizi, Juvayriya va Xabaya ibn Axtabning qizi Safiya.

Jami bo’lib Muhammadning 13 ta xotini bo’lgan:* Birinchisi Xadicha bo’lib, uning otasi Xuvaylid ibn Asad o’nta yosh tuya bergani uchun unga turmushga bergan. Aynan Xadicha Ibrohimdan tashqari uning barcga bolalarini tug’gan edi. Undan oldin Xadicha Banu Abd ad-Darning ittfoqchisi Banu Usayd ibn Amr ibn Tamimdan bo’lgan Abu Haloy ibn Malikga turmush chiqgan. Xadichaga unga Hind ava Zaynabni tug’ib bergan. Abu Xaloydan oldin u Usayy ibn Abid bilan turmushga qutgan va u Abdullohni va Jariyani tug'di.

* Muhammadning, jami bo’lib o'n uchta xotini bo’lgan edi. Bu yerda u Iso Masihga qaraganda, u shoh Dovud va shoh Sulaymonga o'xshaydi.
Muhammadning ko'pxotinliligi Qur'on tomonidan tasdiqlangan (Niso surasi 4:3) va shariatning qonuniy ilohiy vahiysi bo'ldi. Xotinlari bilan bir qatorda, uning jazmanlari ham bor edi; ulardan biri Misrdan kelgan masihiy, Madinada hukmronligi davrida, uning barcha xotinlaridan unga o'g'il tug'ib bergan yagona Maryam edi.
Muhammadning nikoh haqidagi fikri yaratilishdan keyingi insonga berilgan Xudoning amridan (Ibtido 1:27), shuningdek, Iso Masihning ushbu amrga tegishli bayonidan (Mark 10:2-12) keskin farq qilardi. Biroq, u Dovud va Sulaymonning harakatlariga to'liq mos keladi.
Muhammadning nikoh haqidagi Islomiy g'oyalari Yaratuvchining asl tartibini buzdi va barcha musulmon ayollarga katta azob-uqubat keltirdi.

Muhammad Makkada Oysha etti yoshligida, u bilan unashritildi va u to’qqiz yoshligida, Madinada u bilan er-xotin munosabatlarini boshladi.* U uylanganlarining barchasidan yagona bokirasi Oysha bo’lgan edi. Uning otasi (Abu Bakr) uni unga turmushga berdi. U to'rt yuz dirham qalin berdi.

* Muhammadning birinchi xotini Xadicha kuchli irodali, jiddiy va badavlat beva, ishbilarmon ayol edi. U Muhammadga chuqur ta'sir ko'rsatdi va uning shakllanishiga katta hissa qo'shdi.
U vafot etganida va Muhammad Madinaning hukmdori bo'lganida, u etti yoshli Oysha bilan unashtirildi. Dastlabki yillarda u uyida u bilan o'ynardi. Qachonki u jismoniy etuklikka erishganida, u bilan oilaviy munosabatlarga kirdi. U Muhammadning sevimli xotini bo'ldi va u vafot etganida, u endigina 19 yoshda edi. Muhammadning Xadicha va Oysha bilan nikohi uning hayotidagi eng katta farqdir. Bu ikki ayollar Islom tarixida muhim rol o'ynadi.

Saudanani Muhammadga Salit ibn Amt bergan. Boshqa manbalarga ko'ra, uni Abu Hatib ibn Amr Abd Shams ibn Abd Vudd tomonidan unga berilgan. U uning uchun to'rt yuz dirham qalin berdi.

Zaynabning vasiysi uning ukasi Abu Ahmad ibn Jahsh edi. U uchun ham qalinni to'rt yuz dirham miqdorida berdi. Uning birinchi eri Muhammadning ozod qilingan quli (uni asrandi o'g'li) Zayd ibn Xaris edi. U haqida Alloh bunday vahiyni berdi: “…qachonki Zayd undan hojatini ado qilgach (ya’ni uni taloq qilgach), Biz sizni unga uylantirdik…” (Ahzob surasi 33:37).

Hind deb nomlangan Umm Salamani Muhammad uning uyqusida Salama ibn Abu Salama qo’lidan oldi. U uning uchun to’shak, palma tolasi bilan to’ldirilgan savat, qadah, idish va qo’l tegirmonini qalin sifatida berdi. Umm Salamaning birinchi eri Abu Salama ibn Abd al-Asad bo’lgan. U unga Salamni, Umarni, Zaynabni va Rukayni tug'ib berdi..

Xafsani Muhammad uchun uning otasi Umar bergan. U uchun qalinni to'rt yuz dirham miqdorida berdi. Uning birinchi eri Xunays ibn Xuzafa as-Saxmi bo’lgan edi.

Ramla nomi bilan ham tanilgan, Umm Habibani unga Xalid ibn Said ibn al-As bergan. U Efiopiyada Xalid bilan birga edi va Najashi unga Muhammadning o'rniga 400 dirham qalin uchun pul to'ladi. Uni o’zi Muhammad uchun uni unashritdi. Uning birinchi eri Ubaydulloh ibn Jahsh al-Asad edi.

Juvayriya Huzaa qabilasidan Banu al-Mustalik mahbuslari orasida bo’lgan edi. U, u bilan sotib olish to'g'risida kelishib olgan, Sabit ibn Kaiysa ash-Shammasni qur'asiga tushgan edi. U Muhammadni oldiga ozod bo’lishi uchun to'lovni to'lashga yordam berish uchun kelganidanida, u undan so’radi: “Eng yaxshisini xohlaysanmi?” U javoban so'radi: “Nima?” U javob berib dedi: “Men sen uchun to'lovni to'layman va senga uylanaman”. U rozi bo’ldi. Keyin Muhammad uni otasidan so'radi va otasi uni unga berdi. Muhammad unga 400 dirham miqdorida qalin berdi. Uning birinchi eri uning amakivachchasi Abdalloh edi.

Safiya, Xaybardagi asirga olingan yahudiy ayol edi. Muhammad uni o'zi uchun tanladi va to'yda go'sht ham, yog 'ham yemadi, faqat bo’tqa va xurmolar iste'mol qildi. Uning birinchi eri Kinan ibn Rabia ibn Abu al-Hukayk edi.

Muhammad, Maymunani amakisi al-Abbasning qo'lidan oldi, uning o'zi u uchun 400 dinor miqdorida qalin berdi. Maymunaning birinchi eri Abu Ruhm ibn Abd al-Uzza edi. Boshqa manbalarga ko'ra, u o'zini o'zi unga berdi. Uning tuyasi ustida o'tirganida, uni qo'llarini so'radi. Keyin u unga aytdi: “Tuya va uning ustidagi Alloh va uning elchisiga tegishlidir!” Alloh bunday vahiyni yubordi: “ …mo‘mina ayolni — agar u o‘zini payg‘ambarga hadya etsayu…” (Ahzob surasi 33:50).* Boshqalar esa, o'zini o’zi payg'ambarga bergan ayol Zaynab ekanligini aytishadi, ba’zilari uni Jabir ibn Vahbaning qizi, Umm Sharik Gaziya deb aytishadi.

* Arabcha matnda bu oyatda, Muhammad agarda xohlab o’z o'zini unga bergan har qanday musulmon ayol va qizga uylanish huquqiga ega ekanligi va u bilan er-xotinlik munosabatiga kirishni xohlagani haqida anglash mumkin. Shunday qilib, Alloh Muhammadga boshqa musulmonlar uchun belgilangan cheklovlarni buzishidan xavotirlanmasdan, barcha shahvoniy shahvatlarini qondirish huquqini berdi. Xadichaning o’limidan keyin va Muhammad Madinaga hukmronlik qilganidan so'ng, uning hayotida jinsiy aloqa asosiy omil bo'ldi.
Ushbu istisnoni oqlash uchun, shariat olimlari, ayol o'zini o’zi erkakka hech qanday shartsiz topshirganida, "hiba" deb atalgan nikoh haqida gapiradi; "hiba" nikohi Muhammadning ajoyib imtiyozi edi.

Kambag'allarga rahm-shafqati tufayli "kambag'allarning onasi" nomi bilan tanilgan Zaynab, Muhammadga Kabis ibn Amr al-Hilal berilgan. Muhammad unga to'rt yuz dirham miqdorida qalin berdi. Uning ikkinchi eri Ubayda ibn al-Xaris ibn Aal-Muttalib, birinchi eri esa uning amakivachchasi Jahm ibn Umar ibn al-Xaris edi.

Bu o'n birtta ayol bilan Muhammadning turmushi er-xotin munsabatiga bo’lgan. Ulardan ikkitasi – Xadicha va Zaynab – Muhammaddan oldin, to'qqiz nafari esa undan keyin vafot etdi. Boshqa ikkita xotini bilan u er-xotin munosabatida bo’lmagan. Bu Kinda qabilasidan Huamanning qizi Asma bo’lib, u undan mohov kasalini topib, uni o’z oilasi oldiga qalin puli bilan qaytarib yuborgan; bundan tashqari, qisqa vaqt oldin mo’min bo'lgan va Muhammadga kelganida Allohdan yordam so'ragan Kilab qabilasidan Yazidning qizi Amra ham bor edi. Keyin u shunday dedi: “Allohni oldiga yordam berishi uchun kim kelsa, u himoya qilinadi!” U uni oilasiga qaytarib yubordi.

Muhammad xotinlarining orasida oltitasi qurayshit bo’lgan: Xadicha, Oysha, Xafsa, Umm Habiba, Umm Salama va Sauda. Boshqa ettita xotinlari badaviylar qabilalaridan yoki boshqa qabilalaridan edi: Zaynab (Jaxsha qizi), Maymuna, Zaynab (Xuzaymning qizi), Juvayriya, Asma va Amra. Safiya arab bo’lmagan (yahudiy bo’lgan; u Banu Nadir qabilasidan bo’lgan edi.

11.03.3 -- Muhammad Oyshaning uyida

Oysha so’zlab berdi: “Muhammadni uning oilasidan bo’lgan ikki erkak meni uyimga olib kelishdi. Ulardan biri al-Fadl ibn Abbos edi. Muhammadning boshini mato bilan bog'langan bo’lib, oyoqlarini zo'rg'a sudrab yurardi”. Abdulloh aytdi: “Men bu rivoyatni Abdulloh ibn Abbosga etkazganimda, u mendan so'radi: “Sen u boshqa odam kimligini bilasanmi?” Men “Yo’q”, – dedim. Shunda u dedi: “Bu Ali edi”. Keyin Muhammad hushini yo’qotdi. Kasallik yomonlashdi. Keyinchalik u buyurdi: “Menga yetti hum quduq suvidan quying, men odamlarning oldiga chiqshga va ularga o’zimni oxirgu so’zimni ayta olay”. Biz uni Hafsaga tegishli tog’oraga o’tqazdik va to u “Yetarli! Yetarli!” deb qichqirgunicha unga suv quyishni boshladik .

Keyin Muhammad bo’g’langan bosh bilan chiqib, minbarga o'tirdi. U Uhud jangida halok bo'lgan sahobalar uchun uzoq ibodat bilan boshladi, - u Allohga, ularga rahm-shafqat uchun ibodat qildi.*

* Uhud jangidagi mag'lubiyat, Muhammadni umrining oxirigacha azobladi. U o'lganlar haqida va jangdan qaytganlar uchun ibodat qildi.

So’ng dedi: “Alloh o'z quliga bu va kelajak dunyo o'rtasida tanlov berdi, va uning xizmatkori Allohga yaqin bo’lganini tanladi!”*

* Muhammad, Iso kabi o'limdan keyin Allohnigning huzuriga ko’tarilishiga umid qilgan. Ammo Muhammadning suyaklari hali ham Madinada uning qabrida qolmoqda va Islomiy ilohiyotchilar, Muhammadning Barzahda (oraliq bosqichda) Qiyomat kunini kutayotganini aytishadi. Shuning uchun har gal Muhammadning ismini aytshganida, har bir musulmon aytishga burchlidir: “Alloh uni rahmatlasin va unga tinchlik bersin!” Ular Muhammadning hali qutqarilmagani va jannatga kirmaganligini taxmin qilishadi.

Abu Bakr bu so'zlarning ma'nosini tushunib, Muhammad o'zi haqida gapirayotganini bilib oldi. Shuning uchun u yig'ladi va dedi: “Biz siz uchun o'zimizni va farzandlarimizni bajonidil beramiz!” Muhammad javob berib dedi: “Shoshilmay tur, Abu Bakr!” So’ng u davom etdi: “Masjidga olib boradigan eshiklarga qarang. Abu Bakr uyiga olib boradigan eshikdan tashqari, ularni hammasini yoping. Axir, mening barcha sahobalarim orasida, menga undan boshqa yaqinroq odam yo'q”.*

* Bu an'ana, Muhammad o'limidan bir oz oldin, Abu Bakrni uning vorisi sifatida taqdim etganini ko'rsatadi. Biroq, bu an’ana u yerda bo’lgan Ali haqida indamagan Oysha tamonidan berilgan, shunday qilib otasi xalifa bo'lishi kerakligini tasdiqlaydi.

11.03.4 -- Muhammad Usama ibn Zaydni ekspeditsiyaga yuborishni buyuradi (632 yil iyun)

O’zining kasalligi davrida, Muhammad odamlarning Usama ibn Zayd ekspeditsiyasiga rozi emasligini payqadi. Ulardan ba'zilari nolishdi: “U yosh yigitni eng hurmatli ko'chmanchilar va yordamchilar ustidan qo'ydi!” Keyin Muhammad bog’langan boshi bilan Oyshani uyidan chiqib, minbarga o'tirdi va (Allohni maqtab va ulug'laganidan keyin) dedi: “Ey odamlar! Usama ekspeditsiyasini amalga oshiring!” Hayotim bilan qasam ichamanki, agar sizda uning boshliq bo’lib tayinlanishiga e'tirozingiz bo'lsa, demak siz uning otasining tayinlanganiga e’tiroz bildirasiz. U otasi kabi boshliq bo'lishga loyiqdir”. Muhammad minbardan tushib ketgach, uning kasalligi kuchayib ketdi.Usama qo’shini bilan shaharni tark etib, shahardan uch chaqirim narida joylashgan Jurafda qarorgoh qurdi. Odamlar unga intilishardi. Ammo Muhammad juda kasal bo'lgani uchun, Usama o'z odamlari bilan qarorgohda qoldi. U kutishni va Alloh o'z elchisi bilan qanday munosabatda bo'lishga qaror qilganini ko'rishni xohladi.

11.03.5 -- Muhammad o'z yordamchilarini maqtaydi

Aytishlaricha, Muhammad Uhud jangida qatnashgan yordamchilari uchun ibodat qilgan o’sha kuni, u boshqa narsalar qatorida shunday degan: “Ey ko’chmanchilar, yordamchilarga* yaxshi munosabatda bo'ling! Boshqa odamlar hammasi ko'payib bormoqda, yordamchilar esa ular qancha bo’lsa, shunday qoldilar – ularning soni ko'paymayapti. Ular men uchun, boshpana bo’lganlar. Ularga do'stona munosabatda bo'lganlarga yaxshilik qiling va ularni ranjitganlarni jazolang”. Shundan keyin Muhammad minbardan chiqib ketdi. Uning og'rig'i shunchalik kuchli ediki, u hushini yo'qotdi.

* Oxirigacha Makka shahridan chiqib ketgan musulmonlar (ya’ni ko’chmanchilar) va Madinada tashkil topgan musulmonlar – yordamchilar o'rtasida qattiq tortishuvlar bo'lgan.

11.03.6 -- Muhammadni qanday davolashdi

Abdulloh aytib berdi: “Uning ba'zi xotinlari – Umm Salama, Maymuna va boshqalar uni oldiga kelishdi; ularning orasida Unaysning qizi Asma va uning amakisi Abbos ham bor edi. Ular unga dori berishga qaror qilishdi. Abbos unga berishni taklif qildi va shunday bo'ldi. Muhammad uyg'onganida, u so'radi: “Menga buni kim qildi?” Unga javob berishdi: “Sening amaking”. Keyin u dedi: “Ushbu dorini ayollar o'sha mamlakatdan olib kelishgan”. U Efiopiyaga ishora qildi. “Nega bunday qildingizlar?” Abbos javob berdi: “Zotiljam (o'pkalarni o'rab turgan membranalar infektsiyasi) bilan kasal bo'lishingdan qo'rqardik”. So’ng u dedi: “Alloh bu kasallikni menga yubormagan. Endi, amakimdan tashqar bu uydagi har bir kishi bu doridan qabul qilsin”. O’sha paytda ro’za tutgan Matymuna ham dorini ichdi. Muhammad, ular unga ichirgan dori uchun jazo shunday bo’lishi kerakligi haqida qasam ichdi”.*

* Ehtimol, Muhammad uni zaharlashga harakat qilganlikda gumon qilingan. U yerda mavjud bo'lgan barcha odamlarni haqiqatan ham dori ekanligiga ishonch hosil qilish uchun bu dorini qabul qilishga majbur qildi.

11.03.7 -- Abu Bakr jamoat namozini boshqaradi

Oysha aytib berdi: “Muhammad juda kasal bo'lganida, u namozni boshqarishni Abu Bakrga buyurdi. Men javob berdim: “Abu Bakr – hissiyotga beriluvchan kishi. Uning ovozi sust va ko'pincha u Qur'on o'qiganida yig'laydi”. Shunga qaramay Muhammad buyrug'ini takrorladi. Men ham, so'zlarimni takrorlaganimda, u menga javob berib dedi: “Siz Yusufning do'stlari kabisiz. Unga nomosni qoshqarishni buyuring!” Allohga qasamki, men otamni himoya qilishni istaganim uchun e'tiroz bildirdim. Men Muhammadning o'rnini egallagan kishini odamlar hech qachon sevmasligini juda yaxshi bilardim va barcha qiyinchiliklarda uni ayblashadi”.*

* Oyshaning bu rivoyati bo'yicha u otasining namozni boshqarishini va hukmdor bo'lishini xohlamadi, lekin Muhammad hali ham o’zidan keyin uni baribir tayinladi.

Abdalloh ibn Zamaa shunday dedi: “Muhammad juda kasal bo'lib qolganda, men boshqa musulmonlar bilan birga uni oldida bo'ldim. Bilol uni ibodat qilishga chaqirdi va u shunday dedi: “Boshqa birov namozni boshqarsin!” Men tashqariga chiqdim va odamlar orasida Umarni* uchratdim (Abu Bakr u yerda yo’q edi). Men unga dedim: “Tur va jamoa namozini boshqar!” Umar turdi va u baland ovoz bilan "Alloh buyukdir!" deb e'lon qilganida, Muhammad eshitdi va so'radi: “Abu Bakr qaerda? Alloh buni xohlamaydi, musulmonlar ham buni xohlamaydilar”. Keyin Abu Bakrni chaqirdilar. U kelganida Umar allaqachon namozni boshlagan edi. Keyin u namozni davom ettirdi. Umar menga aytdi (Abdulloh shunday dedi): “Seni holing voy! Men bilan nima qilding? Allohga qasamki, sen meni namozni boshqarishni taklif qilganingda, men buni Muhammadning buyrug'i bilan qilyapsan deb o'yladim. Aks holda, namozni boshqarishga turmagan bo’lar edim”. Men javob berdim: “Allohga qasamki, Muhammad menga bu buyruq bermadi. Men seni ko’rganimda va Abu Bakrni ko’rmaganimda, keyin siz o’sha joyda bo'lganlarning eng munosibisan deb o'yladim”.

* Namozni boshqarishni Umarga topshirilgan yana boshqa bir odat bor. Vorizlik uchun izdoshlari Abu Bakr, Umar va Ali o'rtasidagi kurash Muhammadning o'limidan oldin boshlangan. Ammo hammadan eng aqlli Oysha g'olib chiqdi.

11.03.8 -- Muhammadning o'limi kuni (632 yil 8 iyun = hijriy yildan keyingi 11 chi yilning 13 rabi'ul avval (3 chi oyi))

Muhammad dushanba kuni vafot etdi. O'sha kuni u yana bomdod namoziga chiqdi. U pardani ko'tarib, eshikni ochdi va Oyshanning uyini eshigida turishda davom etdi. Muhammadning paydo bo'lishidan xursand bo'lgan musulmonlar hatto namozni to'xtatishga tayyor edilar. Muhammad ular namoz o’qishni davom ettirishlari uchun ularga qo'li bilan ishora qildi. U ularning ibodat qilayotganini ko'rib xursand bo'ldi. Allohga qasamki, Muhammad hech qachon o'sha kundan ko'ra baxtliroq ko'rinmagan. Keyin Oyshaning uyiga qaytdi. Odamlar uni yaxshiroq deb qaror qilib tarqalishdi. Abu Bakr ham Sunxadagi oilasini oldiga ketdi. Menga Abu Mulayka so’zlab berdi: “Dushanba kuni erta tongda Muhammad boshini bog'lab chiqdi va Abu Bakr namoz boshqardi. Odamlar juda xursand edilar va Abu Bakr esa ular faqat Muhammad tufayli baxtli ekanliklarini bilib, namozni to'xtatdi. Biroq, Muhammad uni belidan itarib, ibodat qilishni buyurdi. U Abu Bakrni yaqinida o'tirib, uning o'ng tomonida ibodat qildi. Namozni tugatgandan so'ng u yig'ilgan odamlarga qarab shunday baland ovoz bilan aytdiki, toki tashqarida bo’lganlar uning ovozini eshitishsin: “Ey odamlar! Yong'in yondi va vasvasa qorong'u tungi soat kabi keladi; lekin, Allohga qasamki, meni hech narsada ayblay olmaysiz. Men faqat Qur'onda ruxsat berilgan narsalarga ruxsat berdim va Qur'onda taqiqlangan narsalarni taqiqladim".* Muhammad nutqini tugatgach, Abu Bakr unga aytdi: “Ey Allohning payg’ambari! Bugun ertalab Allohning marhamati bilan tuzalganingni ko'rdim. Xozir Harijining qizni kuni. Men uni yo’qlab kelsam bo'ladimi?” Muhammad javob berib dedi: “Ha”. Keyin u o’z uyiga kirdi va Abu Bakr o'z oilasiga, Sunhda jo’nadi”.

* Muhammadning so'nggi so'zlari hayratda qoldiradi! U rahm-shafqat va umid haqida hech qanday so'z aytmadi, faqat qonunni buyruqlari va taqiqlari bilan takrorladi. Muhammadda tasalli so'zlari yo'q edi - faqat qonun bor edi. Muhammad umrining oxirigacha qonun bilan singib ketgandi. Masih qonunning oxiri bo’ldi. Unga ishongan har bir kishi oqlanadi, qonunni la'natisidan Uni Najotkor sifatida qabul qilmagan kishi, Muhammad o'zining so'nggi soatlarida uzoqdan ko'rgan olovni kutmoqda.

Zuhri, Abdulloh ibn Kaab ibn Malikdan Abdallah Ibn Abbos nima deganini aytib berdi: “O'sha kuni Ali Muhammadni qoldirib ketganidan keyin u odamlarni oldiga keldi. Ular undan Allohning elchisining holati haqida so'rashganda, u javob berdi: “Xudoga shukur, u yaxshi!” Ammo Abbos qo'lidan ushladi va dedi: “Ey Ali, Allohga qasamki, uch kundan keyin sen shu jamoaning xizmatkori bo'lasan. Men bir vaqtlar Abd al-Muttalibning o'g'illarida ko'rganim kabi, Muhammadning yuzida o'limni ko'rdim. Men bilan birga yur. Muhammadni oldiga boraylik. Ko’raylikchi, bizga hokimiyat berilarmikan. Agar yo'q bo'lsa, u holda undan bizni xalqqa tavsiya qilishni so'raymiz!” Ali javob berdi: “Allohga qasamki, men buni qilmayman. Agar bizga hokimiyat berilmasa, undan keyin hech kim bizga bermaydi!” Muhammad o’sha kuni quyosh osmonga baland ko’tarilgan paytda vafor etdi”.

* Alining izdoshlari, Abu Bakr va Umarning izdoshlari bilan birga, Muhammaddan keyingi hokimiyat va vorislikni talab qilgan uchinchi guruh edi.

11.03.9 -- Muhammad o'limdan oldin tishlarini tozalashi

Oysha so’zlab berdi: “Muhammad o'sha kuni masjiddan qaytib kelganida, u boshini meni tizzamga qo'yib yotdi. Keyin Abu Bakr oilasidan bir kishi kirdi. Uning qo'lida tayoqcha – tish cho'tkasi bor edi. Muhammad bu odamning qo'llariga qaradi va men bu tayoqni u xohlaganini angladim. Men unga uni berishimni so'radim va u “Ha” deb javob berdi. Keyin men bu tayoqni olib, u yumshoq bo’lishi uchun uni bir oz chaynadim va unga berdim. U har qachongidan ham tishlarini yaxshilab tozaladi va uni chetga qo'ydi. Meni tizzamda u og’irlashyotganini his qildim. Uning yuziga qaraganimda, uning yuqoriga qarab turganini ko'rdim. U dedi: “Jannatda do'stlardan eng yuqorisi yo’q”. Men javob berdim: “Senga tanlov berildi va sen tanlading”. Allohning rasuli vafot etdi”.

Oysha aytdi: “Muhammad boshi bilan o'pkam va bo'ynim o'rtasida o'ldi (mening qo’llarimda). Men unga nisbatan hech kimni xafa qilmadim. Mening beparvoligim va yoshligim tufayli Muhammad mening qo'limda vafot etdi. Keyin uni boshini yostiqqa qo'ydim, o'rnimdan turdim va o'zimni boshqa ayollar kabi yuzimga va ko'kragimga ura boshladim”.*

* Muhammad hayotining so'nggi daqiqalarining guvohlari hech qanday tasalli, umid yoki dushmanlarning kechirish so'zilari haqida aytmadilar.

11.03.10 -- Muhammadning o'limidan keyin Umar nima aytgan

Muhammad vafot etganida, Umar o'rnidan turdi va dedi: “Ba'zi ikkiyuzlamachilar Muhammadning vafot etganini da'vo qilishyapdi. Ammo Allohga qasamki, u o’lmadi, qirq kunga o'z xalqidan ketgan va keyin uni allaqachon vafot etgan deb e'lon qilganidan so’ng qaytib kelgan Imron o'g'li Muso kabi o’z Xudosiga ketdi. Allohga qasamki, Allohning rasuli ham Muso singari qaytib keladi va uni o'ldi deb e'lon qilganlarning qo'llari va oyoqlarini kesib tashlaydi”.

Umarning bu so'zlarini bilgach, Abu Bakr masjid eshigi oldiga keldi, Umar hali ham odamlar bilan gaplashayotgan edi. Ammo Umar Oyshani uyiga kirguniga qadar unga e'tibor bermadi. Xonaning burchagida, yo'l-yo'l to’n bilan yopilgan Muhammad yotar edi. Abu Bakr uning oldiga kelib, uni yuzini ochib, o'pdi va dedi: “Sen otam va onamdan qadrliroqsan. Alloh senga buyurganidek sen o'limni tatib ko'ring. Lekin o'limdan keyin sen abadiy bo'lasan!” Keyin u yana uni yuzini to’n bilan yopdi va uydan chiqib, hali ham gapirayotgan Umarga murojaat qildi: “Shoshilmay tur Umar, menga quloq sol”. Umar to'xtashni istamadi va so'zini davom ettirdi. Keyin Abu Bakr xalqqa murojaat qildi. Uning so'zlarini eshitib, ular unga o'girilishdi va Umarni qoldirdilar.

Abu Bakr Allohni ulug’ladi va dedi: “Ey odamlar! Kim Muhammadga sajda qilsa, uni vafot etganini biladi. Lekin kim Allohga sajda qilsa, Alloh hali ham tirik va hech qachon o'lmaydi!” Keyin u quyidagi oyatni aytdi: “Muhammad faqat bir payg‘ambar, xolos. Undan ilgari ham payg‘ambarlar o‘tgandir. Bas, agar u vafot qilsa yoki o‘ldirilsa, ketingizga qaytib ketasizmi?! Kimda-kim ketiga qaytib ketsa, Allohga biron ziyon yetkaza olmas. Alloh esa shukr qilguvchi bandalarini munosib mukofotlaydi. ” (Oli Imron surasi 3:144). Allohga qasamki, Abu Bakr uni ularga o'qib bergan kungacha, odamlar bu oyatning vahiylarini hech qachon eshitmagandek tuyildi. Odamlar uni Abu Bakrdan qabul qildilar va uni takrorlashni to'xtatishmadi.

Abu Hurayra so’zlab berdi: “Umar dedi: “Allohga qasamki, bu oyatni Abu Bakrning og'zidan eshitganimda, men qattiq pushaymon bo'ldim va oyoqlarim meni ushlab turmagach, men yerga yiqildim. Keyin Allohning rasuli haqiqatdan ham o'lganini bilib oldim””.*

* Ushbu voqealar Muhammad o'z o'rinbosarini tayinlamaganligi sababli musulmon rahbarlari o'rtasidagi ziddiyatlar borligidan dalolat beradi. Odamlar Abu Bakr Allohga sajda qilishni davom etishi va Muhammad faqat Uning vaqtinchalik elchisi bo'lganligi haqidagi sovuqqon bayonotidan hayratda qolishdi. Ammo agar bu voqea haqiqat bo'lsa, uzluksizlik nizosi tufayli kelib chiqmagan bo'lsa, Abu Bakr Islomni dunyoga teokratik qarashini ma'qullagan.

11.03.11 -- Banu Saidning hovlisida nima sodir bo'ldi

Muhammad vafot etganida, ushbu yordamchilar qabilasi (Madinadan) Banu Said hovlisida Saad ibn Ubada atrofida to'plandilar. Az-Zubayr va Tal’ha Fotimaning uyida birlashdilar. Qolgan ko'chmanchilar (Makkadan) Abu Bakrni oldiga bordilar. Ular bilan Usayd ibn Xudayr bilan birga Banu Abd al-Ashxal bo’lgan edilar. Keyin kimdir Abu Bakr va Umarni oldiga yaqinlashdi va dedi: “Ushbu turdagi yordamchilar Saad ibn Ubada atrofida Banu Said hovlisida to'plandilar va unga qo'shildilar. Agar siz hokimiyatni xohlasangiz, bu ish hali hal qilinmaguncha ularni oldiga boring”. Muhammad hali ham uyida yotardi. U hali dafn qilishmagan va uning oilasi uyning eshiklarini qulflagan edi. Keyin Umar Abu Bakrga gapirib berdi: “Bizning birodarlarimiz, yordamchilarimizni oldiga boraylik va ular nimani rejalashtirayotganini ko'raylik”.

Abdalloh ibn Abu Bakrning hikoyasiga ko'ra, Ubaydalloh Ibn Abdulloh ibn Utba ibn Masudni Abdalloh Ibn Abbos so'zlaridan takrorlagan Zuhridan eshitgan Banu Said hovlisidagi yordamchilar uchrashuvi shunday bo’lgan: Men Minadagi Abd ar-Rahmon ibn Aufning uyida edim va uni Umarni oldidan qaytishni kutardim. Bu oxirgi haj paytida edi va men ba'zan unga Qur'onni o'qib berar edim. U qaytib kelib, meni ko'rgach, dedi: “Agar sen mo’minlarning shahzodasiga qanday kelganini va unga aytganini ko’rsang: “Ey imonlilarning shahzodasi! Bunday aytadigan odam haqida nima deysan: “Allohga qasamki, Umar vafot etganda, men qandaydir odamga qasam ichamanmi?” Allohga qasamki, Abu Bakrning qasamyodi to'satdan yuz berdi va ushbu harakat bilan tasdiqlandi”. Umar g'azablandi va dedi: “Agar Allohning irodasi bo'lsa, bugun kechqurun ular o'z kuchlari bilan odamlarga zarar etkazmoqchi bo’lgan odamlarni ogohlantiraman”. Men dedim: “Ey mo’minlar shahzodasi, buni qilma! Bayramda har xil yomon odamlar to'planishadi va ular birinchi navbatda sening atrofingda to'planishadi; sen o'rningdan turib, o’z so'zlaringni e'lon qilganingda, odamlar ularni qabul qilmasdan va ularni to'g'ri tushunmasdan hamma joyda tarqatadilar. Sen faqat qonunni yaxshi biladigan olijanob odamlar qurshovida bo'lagigan joy, Madinada, muqaddas ta'lim berish joyiga borguningcha kutib turdin. Madinada nima deysang – shu abadiy qoladi. Qonunning bu mutaxassislari so'zlaringizni saqlab qoladilar va ularni to'g'ri tushunadilar!” Umar dedi: “Allohga qasamki, agar Alloh xohlasa, Madinadagi birinchi so’zim vaqtida men buni qilaman!”.

Ibn Abbos so’zlab dedi: “Zulhijja (12 chi oy) oyni oxirida biz Madinaga keldik. Birinchi juma kuni quyosh baland cho’qqisiga etib borganda, men masjidga shoshildim. Said ibn Zayd ibn Amr Nufayl allaqachon minbar yaqinida o'tirgan edi. Men uning qarshisida o'tirdim, mening tizzam uning tizzasiga tegib turdi va Umar kelguniga qadar undan chekinmadi. Keyin men Saidga aytdim: “Bu kechda hech qachon gapirmaganidek, u ushbu minbardan gapiradi, chunki u – xalifadir”. Said bunga ishonishni istamadi va dedi: “U oldin demagan, nima ham deyishi mumkin?” Umar minbarga o'tirdi va ibodat qilish chaqiruvi tugagach, Allohni ulug'ladi va dedi: “Bugun men sizga Allohning belgilashiga ko'ra bir narsani aytib beraman, chunki buni o'limim kunida aytamanmi yoki yo'qmi bilmayman. Kim meni so’zlarimni tushunsa va ularni yodlay olsa, u tuyasi borishi mumkin bo’lgan hamma yoqqa tarqatsin. Kim ularni to'g'ri tushunmaslikdan qo'rqsa, - u men hech qachon aytmagan so'zlarimga qo'shib qo'ymaslik uchun, u ehtiyot bo'lsin. Alloh Muhammadni yubordi va unga kitob yubordi. Oyatlarga toshbo'ron qilish haqidagi vahiy ham tegishli.* Biz uni o'qib chiqdik, tushundik va yodladik. Muhammadning o'zi toshbo'ron qilishga ruxsat berdi va biz undan keyin shunday qildik. Lekin qo'rqamanki, ko'p yillar o'tib, kimdir aytadi: “Biz Allohning kitobida toshbo'ron qilish haqida hech qanday so'z topa olmaymiz!” Alloh tomonidan yuborilgan qonun bajarilmaydi. Zero Allohning kitobiga ko'ra, agar dalillar mavjud bo'lsa zino qilganligi uchun toshbo'ron qilish kerak. Agar erkak yoki ayol bu ishni tan olsa yoki ayol homilador bo'lsa ham, ular bari bir ham toshbo'ron qilinishi kerak.

* Umar dastlab musulmonlarni o'z tomoniga jalb qilishni xohladi va Muhammadning vahiylaridan unutilgan oyatlarni odamlarga eslatishga kirishdi. U o'zini qonunning radikal va izchil bilimdoni sifatida ko'rsatishni xohladi. Sunniylarda zino qilish uchun ayollarni toshbo'ron qilish tasdiqlangan; Qur'onning avvalgi nusxasida "toshbo'ron qilish haqida oyat" mavjudmi degan savol noaniqligicha qolmoqda.

Boshqa narsalar bilan bir qatorda shunday aytilgan: “Ota - bobolaringizdan yuz o'girmang, chunki buni qilish adolatsizlikdir (xudosizlik)”. Hatto Muhammad ham aytdi: “Odamlar Maryam o'g'li Isoga sig’inganidek, menga sig’inmang. Meni Allohning elchisi deb nomlang!”*

* Umar Muhammadga sig’inishdan ogohlantirdi va Isodan misol sifatida foydalangan. Umar Isoning kimligini tushunmadi va shuning uchun u Muhammadning ruhida masihiylikka qarshi Islomiy urushni davom ettirdi.

Bundan tashqari, kimdir aytganini eshitdim: “Allohga qasamki, Umar vafot etganda, men shunday odamga qasam ichaman”. Lekin hech kim ko'r-ko'rona bu qasam Abu Bakrga shoshilib qilingan, deb da'vo qilmasin. U shu tarzda amalga oshirildi va Alloh yovuzlikni oldini oldi, Chunki sizning orangizda Abu Bakrdan boshqa xalq orasida ko’proq suyukli odam yo'q edi. Biroq, agar biror kishi musulmon kengashining qarorisiz qasam ichsa, uning qasamyodi o'ldirilmasligi uchun qo'rquvga tushgandagi qasam kabi haqiqiy emas. Biz eshitdik-ki, Alloh Muhammadni o’ziga olganida, yordamchilar (Madinadan) ajralib olganini va ular o'z qabila boshlig’lari bilan Banu Saidning hovlisiga yig'ildilar. Ali, Zubayr va ularning izdoshlari ham bizdan uzoqlashdilar va ko'chmanchilar (Makkadan) Abu Bakr atrofida to'plandilar. Keyin Abu Bakrga aytdim: “Kel, bizning birodarlarimizga, yordamchilarni oldiga boraylik!” Yo'lda biz ikkita solih kishini uchratdik. Ular kelishuv haqida bizga xabar berishdi va biz qaerga borayotganimizni so'rashdi. Biz dedik: “Bizning birodalarimiz, yordamchilarni oldiga”. Shunda ular dedilar: “Ularga yaqinlashmang, ey ko'chmanchilar. Nimaga intilayotgan bo’lsangiz, o'zingiz qiling!” Men javob berib dedim: “Allohga qasamki, biz ularni oldiga boramiz!” Biz Banu Said hovlisiga kirdik va u yerda o'ralgan odamni topdik. Biz so’radik: “Bu kishi kim?” Ular bizga javob berdilar: “Bu Saad ibn Ubad”. Men so’radim: “Unga nima bo’ldi?” Ular javob berdilar: “U kasal!” Biz o'tirdik va ularning voizlari imonni tan olish va Allohni ulug'lash bilan boshlandi, so’ng dedi: “Biz – Allohning yordamchilari va islomning qo’shinimiz. Siz, ko'chmanchilar – bizning guruhimizni qismisiz. Sizning odamlaringizning katta guruhi bizga hujum qilishdi, bizni kelib chiqishimizdan olib tashlashni va hokimiyatimizni tortib olishni xohlashadi”. U jim bo'lganda, men gapirishni xohladim. Men allaqachon o'zimga yoqqan va Abu Bakr oldida aytmoqchi bo'lgan nutqimni tayyorlab qo'ygandim, chunki unda qattiqqo'llikni ko'rmadim. Lekin u dedi: “Shoshma, Umar!” Men uni xafa qilishni xohlamadim va unga yo'l berdim. U gapirganda, uning so'zlari ko'proq ilmli va menikidan ko'ra muhim edi va Allohga qasamki, men aytmoqchi bo’lgan hamma narsani u aytdi – hammasi bitta so'zga. Faqat u fikrni boshqacha, yaxshiroq ifoda etdi. U dedi: “Albatta, siz o'zingiz haqingizda aytgan barcha yaxshi narsalarga loyiqsiz, ammo badaviylar faqat qurayshitlarning hokimiyatini tan oladilar. Bu qabila – kelib chiqishi va yashash joyi bo'yicha arablarning o'rtasidir. Sizga bu ikki kishidan birini taklif qilaman. O'zingiz xohlagan odamga qasam iching!” Bu so'zlar bilan u mening qo'limni va Abu Ubayda ibn al-Jarrohning qo'lini oldi. Allohga qasamki, Abu Bakri bo'lgan xalq ustidan hukmdor bo'lishdan ko'ra, hech qanday aybsiz boshimni yo'qotishim yaxshiroq bo’lar edi.

Keyin yordamchilaridan biri dedi: “Men tuya bog’lanadigan ustunman va baquvvat xurmo daraxtiman. Bizdan bitta va qurayshlardan bitta amirni tanlashimiz kerak”. Keyin kuchli shovqin ko'tarildi. Ovozlar yanada balandroq ko’tarildi. Keyin men Abu Bakrga aytdim: “Qo'lingni uzat!” U qo'lini uzatdi va men unga qasam ichdim. Darhol ko'chmanchilar va yordamchilar ham unga qasamyod qildilar. Keyin biz Saad ibn Ubadga hujum qildik va ulardan biri qichqirdi: “Saad ibn Ubadni o'ldirasizlar!” Men javob berib dedim: “Uni Alloh o'ldirirsin!”*

* Madinadan kelgan bir guruh musulmonlar Saad ibn Ubadning uyida to'plandilar va ular musulmonlarning rahbarligini o'z zimmalariga olishga harakat qilishdi. Muomalaga yuradigan Ali va uning izdoshlari bilan birga xotini Fotimani uyiga qaytib ketishdi. Ammo Abu Bakr va Umar Madinadan kelgan bu musulmonlarning yig'ilishiga bordilar. Abu Bakr ularga murojaat qildi va Muhammadning o’rinbosari qurayshlardan bo'lmasa, badaviylar imondan ketishi va hujumlarni xavfi haqida ogohlantirdi.
Madinadan bo’lgan yordamchilari ikkita xalifani – ularning guruhlaridan bitta va Qurayshit guruhidan yana birini qabul qilishni taklif qilganda, Umar Abu Bakrga qo'lini uzatishini aytib, unga qasamyod qildi va ko'pchilikni Abu Bakrni tomoniga tortdi.
Ular hali Muhammadni dafn qilishga ulgurmasdan, ular o'rtasida hokimiyat uchun kurash allaqachon boshlangan edi. Ular Allohga sajda qilish haqida qayg'urmadilar va Muhammadning o'limi uchun motam tutmadilar; ular faqat hokimiyat haqida o'ylashdi. Bu hodisalar Islom ruhini aks ettiradi.
Iso osmonga ko'tarilganidan keyin shogirdlarini Muqaddas Ruh ularga tushgunga qadar ibodat qilish uchun jo’natdi. U ilgari Butrusni havoriylarning boshi qilgan va Muqaddas Ruh bu chaqiruvni tasdiqlagan. Hosil bayramidagi masala bu siyosiy hokimiyat emas, balki Xudoning kuchini qabul qilish edi. Shogirdlarning o'zlari Iso ko'tarilishidan oldin, Eski Ahd xalqi orasidagi Xudo shohligini qachon o'rnatishi haqida so'rashdi. Lekin Iso dunyoviy fikrlarini rad etdi va ularga ruhiy shohlikni – Iso Masihning jamoatini yaratadigan Muqaddas Ruhni va'da qildi.

11.03.12 -- Umumiy qasamyod kunidagi Umarning nutqi

Zuhri, Anas ibn Malik so'zlaridan gapirib berdi: “Qasamyod kuni o'sha hovlida Abu Bakr minbarga o'tirdi. Umar o'rnidan turdi va dedi (Allohni ulug'laganidan keyin): “Ey odamlar! Kecha men sizlarga Allohning kitobida topilmagan narsalarni va Allohning rasuli menga vasiyat qilmagan narsalarni aytdim. Muhammad bizga bergan so'nggi so'zlarida bizning savolimizni hal qilishiga ishongan edim. Ammo Alloh unda o'z elchisining rahbarligi bor kitobini oramizda qoldirdi. Agar siz uni qattiq ushlab tursangiz, Alloh o’z rasulini qanday yetaklagan bo’lsa, sizni shunday yetaklaydi.*

* Umar Qur’ondagi Muhammadning haqiqiy merosini – islom jamiyatini tasdiqladi.

Ular g'orda bo'lganlardan, ularni ikkinchisi bo'lgan Allohning rasulini izdoshi atrofida eng yaxshilari bilan sizni birlashtirdi. Turing va unga qasam iching”. Keyin jamoa yana bir bor Abu Bakrga qasamyod qildi”.*

* Masjiddagi bu ikkinchi qasamyod paytida Abu Bakr rasmiy ravishda birinchi xalifa bo'ldi. U odamlarni boshqarishi va barcha imonlilarning shahzodasi bo'lishida, ruhiy va dunyoviy rahbarlikni birlashtirishi kerak edi.

11.03.13 -- Abu Bakrning nutqi

Abu Bakr (Allohni ulug'laganidan so’ng) quyidagi nutq so'zladi: “Ey odamlar! Men sizning eng yaxshingiz bo’lmasam-da, men sizning hukmdoringiz, bo'ldim. Agar men yaxshi hukmronlik qilsam, unda meni qo'llab-quvvatlang va agar yomon bo'lsa, unda meni tuzating! Haqiqat – bu sadoqatdir va yolg'on – bu xiyonatdir. Agar Allohning irodasi bo'lsa, uning huquqlarini himoya qilmaguningizcha, sizning orangizdagi zaif odam mening oldimda kuchli bo'ladi.

Agar Allohning irodasi bo’lsa, men qonun talablarini ta'minlamagunimcha, sizning ichingizdagi kuchli odamlar mening oldimda zaif bo'ladi. Agar odamlar Alloh yo'lida jang qilmasalar, Alloh, albatta, uni kamsitadi. Agar xalq sharmandali ishlarni qilsalar, Alloh unga baxtsizlik keltiradi. Men Alloh va uning rasulining amrlariga itoat qilganimga qadar, menga itoat qiling. Agar men ularga qarshi harakat qilsam, unda siz menga bo'ysunmasligingiz kerak. Namozga turing va Alloh sizga rahm qilsin!”*

* Abu Bakr o'zining mohir nutqida Alloh Muhammadga bergan vahiyga qayta murojaat qildi va adolatning to'g'ri bajarilishini tasdiqladi. Biroq, Abu Bakr va Umar o'z nutqlarida tavba qilish, qutqarish, kechirim va abadiy hayot haqida gapirmadilar; ular Qur'on, adolat va hokimiyat haqida gapirishdi.

11.03.14 -- Dafn etishga tayyorgarlik va Muhammadni dafn etish

Odamlar Abu Bakraga qasamyod qilgandan so'ng, Seshanba kuni Muhammad dafn qilindi. Tanasini Ali, Abbos va uning o'g'illari Fadl va Kusam, Usam ibn Zayd va Muhammadning ozod qilingan quli Shukran yuvdilar. Aus ibn Xauli tashqatidan chaqirdi: “Men sizdan Alloh va Muhammadning ishidagi qismimiz bilan yolvoraman!” Ali unga kirishni buyurdi. Aus kirib, o'tirdi va yuvish paytida ishtirok etdi. Ali Muhammadning tanasini ko'ksiga bosdi. Abbos va uning o'g'illari uni aylantirishga yordam berishdi. Usam va Shukran uning tanasiga suv quyishdi, Ali uni ko'ksiga bosib, uni yuvintirdi. Muhammadning tanasida uning ichki kiyimi bor edi. Ali uni qo'liga tegmasdan uning ustidan ishqalandi. Ali dedi: “Siz qanday go'zalsan – ham tiriklikda, ham o'lganda!” Muhammadda, odatda boshqa o'liklarning jasadlarida ko'rinadigan narsa, ko'rinmas edi. Oysha aytdi: “Ular Muhammadning tanasini yuvmoqchi bo'lganlarida, boshqa o'liklarning jasadlari kabi undan kiyimlarini yechib tashlash kerakmi yoki uni kiyimda yuvish kerakmi degan fikrlarda kelishmadilar. Shunda Alloh ularning hammasiga tush yubordi. Ularning jag'lari ko'krakka tegdi, to'satdan kimdir (aniq kim – hech kim bilmaydi) uyning yon tamonidan dedi: “Payg'ambarni kiyimda yuvinglar!” Ular uni kiyimda yuvintirdilar. Ular unga suv quyishdi va tanasini ishqalashdi, tanasi va ularning qo'llari o'rtasida kiyim bor edi. Tanani artib bo'lgach, uni uchta kiyimga o’rashdi – ikkitasi Suhardan* va bitta yo’l-yo’l to’n”.

* Suhar – Yamandagi hudud.

Ibn Abbos aytdi: “Ular Muhammad uchun qabr qazishni istaganlarida, ikki qabr qazuvchisidan qaysi biriga bu masalani topshirishni hal qila olishmadi: “Makkaliklar qabr qazuvchi, qabrni sag’anasini o'rtasidan qilgan Abu Ubayd ibn al-Jarrohgami yoki sag’anani yonini qazidigan Abu Talh Zayd ibn Sahlgami”. Keyin Abbos ikki kishini chaqirdi. Ulardan birini Abu Ubaydga, ikkinchisini esa Talxga yuboridi. Abbos dedi: “Ey Alloh! Oz rasuling uchun to'g'ri qabrni tanla!” Abu Talxaga yuborilgan odam birinchi bo'lib qaytib keldi. U Abu Talxni o'zi bilan birga olib keldi. Bu kishi qabrni sag’anani yonidan qazirdi”.

Muhammadning jasadi dafn qilinishga tayyorlanganda, uni uyidagi to'shagiga yotqizildi. Uni qaerga dafn etish kerakligi haqida bahslar bo'ldi. Ba'zilar uni masjidga, boshqalari esa uning sahobalari bo’lgan joyga dafn qilishni xohlashdi. So’ng Abu Bakr dedi: “Men Muhammad nima aytganlarini eshitdim: “Barcha payg'ambarlar o'lgan joyda dafn etilgan!” Keyin ular Muhammad vafot etgan gilamini ko'tarib, uning tagidan qabrni qazishdi.* Odamlar guruh bo’lib kelishni boshlashdi va unga ibodat qilishdi; avval erkaklar, so’ng ayollar, hammadan keyin – bolalar va hech kim ularga to'sqinlik qilmadi.

* Muhammad, uning otasining taklifiga binoan Oyshani uyida dafn etilgan va Oyshani uyi barcha musulmonlar uchun haj markaziga aylangan.

Muhammad chorshanba kuni kechasi dafn qilindi. Oyisha aytdi: “Biz Muhammadni dafn qilish haqida hech narsa bilmas edik. Chorshanba kechasi, tunning o'rtasida, biz to'satdan belkurak ovozini eshitdik. Xuddi shu narsani Fotima menga aytdi. Ali, Fadl ibn Abbos, Kusum va Shukron qabrga tushishdi. Aus ibn Xaul Aliga murojaat qildi: “Men senga Alloh va Alloh rasuli ishidagi qismimiz bilan yolvoraman!” Ali dedi: “Pastga tush!” Keyin Aus ibn Xaul boshqalarni oldiga, qabrga tushdi. Muhammadni qabrga qo'yilganda, Shukron Muhammadning har doim o'rangan to’nini oldi, Uni yirtib, u bilan birga ko'mdi. U dedi: “Allohga qasamki, Sizdan keyin bu to’nni hech kim kiymaydi!” Mugir ibn Shuaba, u Muhammadga tegingan eng oxirgi odam ekanini ta'kidladi. U dedi: “Men uzukni qabrga tashladim va baqirdim: “Men uzukni tushirvordim!” Lekin men ataylab Allohning rasuliga tegadigan oxirgi odam bo'lish uchun, men uni u yerga tashladim".

Oysha yana aytdi: “Kasallik paytida Muhammad yuzini choyshab bilan yopdi, ba'zan u choyshabni olib tashladi va gapirdi: “Ey Alloh, o’z payg'ambarining qabrini ibodat uylariga aylantiradigan xalqlar bilan jang qilgin!” Uning xalqi buni qanday boshlamasidan oldin, u qo'rqdi”.

Oysha shuningdek, Muhammadning oxirgi so'zlari ham borligini aytdi: “Arabiston yarim orolida ikkita din bo'lmasligi kerak”.*

* Oysha tomonidan aytilgan Muhammadning so'nggi so'zlari, Arabiston yarim orolidagi masihiy va yahudiy qabilalarini quvib chiqarilishiga va yo'q qilinishiga olib keldi. Agar bu so'zlar aslida Muhammad tomonidan aytilgan bo'lsa, demak u yahudiylar va masihiylarning izdoshlariga ta'siridan, ayniqsa, yahudiylar va masihiylarning ta'limotlari va hayoti uning ta'limoti va hayotidan ustun bo'lgani uchun qo'rqardi.

Muhammad vafot etganida, musulmonlar katta baxtsizlikka duch kelishdi. Oysha aytdi: “Muhammad vafot etganida, badaviylar imondan voz kechishdi. Yahudiylik va nasroniylik mustahkamlandi, ikkiyuzlamachilar paydo bo'ldi. O’z payg'ambarning o'limi sababli, musulmonlar, Alloh ularni Abu Bakr atrofida to'planmaguncha, qish kechasidagi ho'l bo’lgan podadagi qo’ylarga o'xshash bo’ldi.

* Arabiston yarim orolidan yahudiylar va nasroniylarni qubg’in qilish va o'rta yer dengizi mintaqasida musulmonlarni ko’tarilishi – Muhammadning o'limining natijalari edi. Islomni mustahkamlash va kengaytirish ruhning kuchi bilan emas, balki qilich bilan sodir bo'ldi. Bir necha yuz yil ichida musulmonlar Evropaning butun hududi o’lchamidan kattaroq hududlarni bosib oldilar. Hattoki bugungi kunda ham musulmonlar ushbu bosib olingan yerlar aholisining 95% dan ortig'ini tashkil qiladi.

11.04 -- Xulosa

Xasan Muhammad to'g'risida mungli bir qo'shiq yozgan:

Kambag'allarga ayting - baraka ularni tark etdi / ertalab, payg'ambar ulardan yuz o'girganida. / Kim bilan qoldim? / Mening tuyam kimga keldi? / Mening oilamni kim ta’minladi / qachonki yomg'ir to'xtamaganda? / Qanday qilib / baxtsizlikdan qo'rqmaslik kerakligini kim ko'rsatdi, / til xato qilganda yoki qoqilib ketganda? / U bizni Allohga olib borgan olov va nur edi. / U bizning ko'zlarimiz va quloqlarimiz edi. / Agar Alloh uni qabrga qo'yib, / uni tuproq bilan ko’mishgan kunida, / undan keyin erkak va ayollardan birortasi ham yashamasligi uchun / Alloh birontamizni tirik qoldirmagan bo'lsa edi. / Banu an Najjar qabilasining odamlari boshlarini egib olishdi - / bundaylarni Alloh mukofotladi. / Bu in’om barcha odamlarga berildi, / biroq, ko'pchilik uni yashirmasdan, uni ishlatmasdan isrof qildi.

Hasan ibn Sabit ham Muhammadning o'limi haqida she'rlar yozdi:

Allohga qasamki, haqiqatan ham yolg'onsiz. / Ayollardan tug'ilgan, odamlar orasida hech kim yo'q edi / elchi, / paygambar va oz’ xalqining sardoridan ko'ra, / Allohning ishlari haqida ko'proq rashk qilgan kishi. / Allohning barcha mavjudotlari orasida umr yo’ldoshiga sodiq hech kim yo'q, / kim undan ko'ra ko'proq va'da bajargan bo'lar edi, / bizning nurimiz va marhamatimiz, / xalqni adolatga olib boradigan solih odam. / Sening xotinlaring uylarini tark etadilar va endi chodir orqasida turishmaydi. / Ular rohibalar singari latta-puttalar kiyib, / o'zlarini katta boylikdan mahrum qilingan deb tan olishadi. / Ey, odamlarning eng yaxshisi! Bir paytlar men daryoda bo’ldim, / endi esa men chanqadim va holdan toydim.*
* Daryo o'z manbasidan, yuqoriga ko'tarolmaydi. Musulmonlar, ular Muhammaddan yaxshiroq’i bo'lmaydi deb ishonadilar. Muhammadni qanchalik ko'p bilsak, uning izdoshlarining sabablarini yaxshiroq bilamiz.
Islom qonuni to'rtta manbaga asoslangan: Qur'on, sunna (Muhammadning hayoti), kiyas (o'xshashlik) va musulmon olimlarining roziligidir. Shunday qilib, Muhammadning hayoti barcha musulmonlar uchun andozadir. Har bir kishi Muhammad kabi yashashi kerak. Musulmon huddi Muhammadga kiyinib olishi kerak. Faqat "Muhammadda" yaxshi musulmon bo'lishi mumkin.
Xuddi shunday, masihiylar Isodan ko'ra yaxshiroq bo'lishi mumkin emas. Ular fidokorona Unga ergashish va Unda o'sib borish uchun imon bilan chaqirilganlar. Hech bir qonun ularni Xudoyimiz va Najotkorimizni yangi kiyim kabi kiyinishga majbur qilmaydi, lekin Masihning Ruhi ularni sevgisi bilan to'ldiradi, shunda Iso "ularda" va ular "Unda" bo'lishadi.
Iso va Muhammad o'rtasidagi chuqur farqlar haqida fikr yuritib, biz so'nggi ikki ming yillikda jamoat va Islomning harakatlantiruvchi kuchi va maqsadlarini tushunishni boshlaymiz. Bu fikrlar bizga kelajakda bizni nima kutayotgani haqida tushuncha beradi.
Muhammad o'lik, Iso esa tirik!
Kim Muhammadga ergashsa – u o'lim diniga ergashadi.
Kim Isoga ergashsa – u abadiy yashaydi!

Xudoning O‘g‘liga ishongan har bir
odam abadiy hayotga ega bo‘ladi.
O‘g‘ilni rad etgan odam esa hayot ko‘rmay, Xudoning
g‘azabi ostida qoladi.
(Yuhanno 3:36)

11.05 -- Test

Aziz kitobhon,
Agar siz kursning bu qismini e’tibor bilan o’rgangan bo’lsangiz, quyidagi savollarga qiynalmay javob berasiz. Agar siz bu 11 kursning 90% ga to’g’ri javob bersangiz, bizning markaz Masihga keyingi xizmatlarga rag’batlantirish maqsadida, bu kursni tugatganligingiz to’g’risida guvohnoma beradi.

Mustahkamlash kurslari
Muqaddas Kitob nurida Muhammad hayotini o’rganish

- Masih uchun kelajakdagi xizmatda dalda sifatida.

  1. Muhammad Makkaga bo’lgan so'nggi haj ziyoratidagi va'zida nima dedi?
  2. Muhammadning o'zi qancha harbiy yurishlarni boshqargan? Muhammadning topshirig'iga binoan qancha harbiy harakatlar amalga oshirildi?
  3. Nima uchun yahudiy Yusayr ibn Rizam Haybarda o'ldirilgan? Musulmonlar uni himoyadan mahrum qilish uchun qanday hiyla ishlatdilar?
  4. Nima uchun va nimaga Abu Bakr musulmonga, masihiylikdan chiqgan Raafia ibn Abu Raafiaga ko’rsatma berishi kerak edi?
  5. Nima uchun Marvanning qizi Asma o'ldirildi?
  6. Sumama bilan nima yuz berdi?
  7. Muhammad nechta ayolga uylangan? U vafot etganida ulardan nechtasi tirik edi?
  8. Muhammad nimadan va qaerda o’ldi?
  9. Muhammadning so’ngi so'zlari nima edi?
  10. Muhammad vafotidan keyin Umar va Abu Bakr nima dedilar?

Bu test savollariga javob bergan har bir kishida xohlagan kitobdan foydalanishga va tanish olimlarga savol berishga huquqi bor. Biz sizning yozma javoblaringizni kutamiz. To’liq manzilingizni yoki E-mailingizni yozishni unutmang. Sizni chaqirishi, jo’natishi, boshqarishi, mustahkamlashi va sizni himoyalashi uchun va Rabbimiz hayotingizni oxhirigacha siz bilan birga bo’lishi uchun biz tirik Rabbimiz Isoga siz uchun ibodat qilamiz!

Masihga xizmatda biz siz bilan birgamiz,
Abd al-Masih va Salam Falaki.

Javoblarni quyidagi pochta manziliga jo’nating:

GRACE AND TRUTH
POBox 1806
70708 Fellbach
Germany

Yoki quyidagi elektron pochtaga jo’natining:
info@grace-and-truth.net

www.Grace-and-Truth.net

Page last modified on July 17, 2021, at 03:21 PM | powered by PmWiki (pmwiki-2.3.3)